بخشی از مقاله
تحلیلی بر آسیب هاي اجتماعی جوانان طی سالهاي 1378-87 و عوامل مؤثر برآن*
چکیده:
هدف این مقاله بررسی آسیبهاي اجتماعی جوانان و عوامل تأثیرگذار بر آن میباشد که با استفاده از روش تحقیق اسنادي و روش تحلیل ثانویه با مراجعه به تحقیقات انجام شده در مورد موضوع مورد بحث و نظریه مربوط در زمینه آسیبشناسی اجتماعی انجام شده است. یافتههاي تحقیق نشان داد تعداد وروديها به زندان در طی سالهاي 1378 -87مردان بیشترین تعداد با 1041979 نفر در مقابل زنان( 41876 نفر) تشکیل میدهند و گروه سنی 30-39 ساله با 392279 نفر در میان سایر گروههاي سنی بیشرین ورودي را تشکیل میدهند بیشترین نوع آسیب، حمل مواد مخدر بوده است بطوریکه اعتیاد رتبه دوم و سرقت در رتبه رسوم قرار دارد و سطح تحصیل اکثریت پایینتر از دیپلم بوده است. خودکشی نیز در میان مردان 12/53 درصد و در میان زنان با رشد مثبت 3/22 درصد مواجه بوده است. در میان گروههاي سنی بالاترین سهم با 40 درصد مربوط به گروه سنی جوانان 18-24 ساله میباشد. نکته قابل توجه آن است که سهم این گروه سنی در میان زنان و مردان بالاترین درصد است. بطوريکه در این گروه سنی سهم مردان 24 درصد و سهم زنان 16 درصد بوده است. سهم گروه سنی 15-34 ساله 30 درصد، 35 ساله و بیشتر 20 درصد و 17 ساله و کمتر 10 درصد میباشد. در گروه سنی 25-34 ساله نرخ رشد در سالهاي 13779-83 این رقم معادل 12/49 درصد بوده است. مقایسه صورت گرفته از یافتههاي تحقیق و نتایج ادبیات تجربی نشانگر آن است که در سالهاي مورد مطاله یکی از علل افزایش آسیبهاي اجتماعی در میان مردان مشکلات اقتصادي، فقر ، بیکاري و مشکلات درون خانواده و.... در جامعه و تأثیري که در درون خانوادهها و بر سرپرست خانوارها داشتهاند میباشد و در گروه سنی جوانان معمولاً افراد بدلیل افکار و احساس پوچی، نومیدي، احساس گناه، افسردگی، اعتیاد، احساس شکست، بحرانهاي حاد عاطفی، بیماريهاي شدید و نداشتن سعه صدري در کنار سایر عوامل اجتماعی باعث آسیب اجتماعی شده است.
کلید واژه: آسیب شناسی، آسیب اجتماعی، جوانان، اعتیاد، بیکاري.
-1 مقدمه
آسیبشناسی اجتماعی مفهوم جدیدياست که در قرن نوزدهم میلادي ازعلومزیستی گرفته شده ومبتنی بر تشابهیاست که دانشمندان بین بیماريهاي عضوي وانحرافات اجتماعی قائل می-شوند. باشکلگیري و رشد جامعهشناسی، این اصطلاح براي مطالعه و ریشهیابی بینظمیهاي اجتماعی به کار گرفته شد.
مسأله مربوط به آسیبهاي اجتماعی از دیر باز در جامعه بشري مورد توجه اندیشمندان بوده-است. همزمان با گسترش انقلاب صنعتی و گسترش دامنه نیازمنديها، محرومیتهاي ناشیاز عدم امکان برآوردهشدن خواستهها و نیازهاي زندگی موجب گسترش شدید و دامنه دار فساد، عصیان، تبهکاري، سرگردانی، دزدي و انحرافات جنسی و دیگر آسیبها شده است.
مجموعاً در بینش جامعهشناختی در تعیین انحرافات و کجرويها روي چند نکته تأکید بیشتري میشود؛ یکی اجتماعیبودن این پدیده یعنی انحراف و جرم ... و دیگري نسبیت آن است.
انحرافات نسبی هستند به این دلیل که تابع زمان و مکانند زیرا چه بسا در زمانی ممکن است عملی قبیح و نابهنجار تعریف شود در حالیکه در زمان و مکان دیگر همان عمل اینگونه تعریف نشود یا حتی پسندیده تلقی گردد.
آمارها در ایران نشاندهنده آن هستند که بیشترین موارد بیمبالاتی جنسی((%55/6 در سنین 16 تا21سالگی رخ میدهند(مرکز مداخله بحران بهزیستی شمال استان تهران). میانگین سن شروع سیگار در ایران16/6سال بوده جعفرزادگان و زراعی،(1380و بالاترین نسبت معتاد کشور (45/7)در فاصله 17 تا22 سالگی مصرف را آغاز کرده اند(مدنی و رزاقی،.(1381 شروع زودهنگام، مصرف بیشتر، مداومتر و استفاده از مواد خطرناكتر افزایش میدهد(سوادي، 1/8 .(1999 میلیون معتاد ناشناخته در ایران وجود دارند که %3/25 از جمعیت کشور را تشکیل میدهند(رئیس دانا، .(1383
عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتار انحرافی و بزهکاري گوناگون و متعددند ازجمله وضعیت اقتصادي خانواده (فقر یا رفاه بیش از حد) معاشرت با دوستان ناباب و ناصالح، بدون هدف در گذراندن اوقات فراغت، بیکاري، نوع شغل و میزان درآمد، رضایت و عدم رضایت شغلی، تجرد و تأهل، تراکم جمعیت، مهاجرت، بیعدالتی، مواد مخدر و اعتیاد وسایل ارتباط جمعی از قبیل روزنامهها، رادیو و تلویزیون ... همگی در ارتکاب جرم پیدایش و توسعه مفاسد و کجرويها اثر قطعی دارند و فراگرد جامعهپذیري و اجتماعی در نحوه رفتار و سلوك فرد اثر تعیینکنندهاي دارد. پیچیدگی رفتار آدمی به گونهاي است که نمیتوان یک عامل را به عنوان عامل مسلط رفتار “بهنجار” تلقی کرد بلکه عوامل متعدد و منظومهاي از علل و عوامل مشکل و ارتباط متقابل با یکدیگر منجر به پیدایش “رفتار” میگردد. ارتباط متقابل فرد و جامعه و محیط پیرامونش و تعادل بین آنها در تکوین رفتار مؤثر میباشد. بدیهی است رفتار انحرافی نیز از چنین وضعیتی برخوردار بوده و مشمول همین شرایط خواهد بود.
دوران نوجوانی و جوانی از ادوار پراهمیت در فرآیند رشد آدمی محسوب میشود. قدم ذاردن به این دوره معمولاً با بلوغ آغاز میشود. شکوفایی غریزهي جنسی، تثبیت و تحکیم علائق و منافع شغلی و اجتماعی، میل به آزادي و استقلال از ویژگیهاي مهم این دوره است. تغییر و تحول جسمی، روانی و شخصیتی در این دوران، خواستههاي جدیدي را مطرح میسازد. از یک سو فشار غرایز، نیازها و میل به تبعیت از ارزشهاي نوجوانی، همچنین پذیرفته شدن و جذب در گروههاي همسال، فشارهاي گروهی، میل به ابراز وجود، پیریزي زندگی مستقل ... و از طرف دیگر فقدان امکانات، روابط نامناسب عاطفی، عدم توجه به خواستهها، ارزشها و نظرات جوان و نیز بیتجربگی و عدم شناخت کافی، او را در یک بحران فکري و آشفتگی روانی قرار میدهد و عوارضی چون بیثمري، پوچی و بیکفایتی به بار میآورد. در نتیجه زمینهي گرایش به انحرافات اجتماعی در آنان فراهم میشود.
براساس تئوري جامعهپذیري رفتار کجروي، ناشی از فرآیند یادگیري است و ضمن تعامل متقابل با افراد و گروههاي اجتماعی و در یک جریان ارتباطی پدید میآید . روانشناسان اجتماعی به فشارهایی که از جانب گروههاي نزدیک، نظیر خانواده و همسالان به فرد وارد میشود، اهمیت بسیار قائلند و از طریق مقایسهي نفوذ و فشار ارزشها و هنجارهاي دو گروه خانواده و همسالان در مطالعاتشان، نفوذ هنجارهاي غالب را نشان میدهند. بدیهی است جوان براي همرنگ شدن با ارزشها و هنجارهاي گروههاي نزدیک، زیر فشار قرار میگیرد. گاه هنجارها و ارزشهاي دو گروه به هم نزدیک و هماهنگ است و گاه با هم در تضاد قرار دارد. ولی به هر حال هر دو گروه براي همرنگ شدن، جوان را زیر فشار قرار میدهند.
هر جامعهاي مناسب با شرایط خود، فرهنگ، رشد و انحطاط خود با انواعی از انحرافات و مشکلات روبروست که تأثیرات مخربی روي فرآیند ترقی آن جامعه دارد. شناخت چنین عواملی میتواند مسیر حرکت جامعه را به سوي ترقی و تعامل هموار سازد. بطوري که علاوه بر درك عمل آنها و جلوگیري از تداوم آن عمل با ارائه راه حلهایی به سلامت جامعه کمک نماید. به عنوان مثال مسأله اعتیاد را در نظر بگیریم، این مسأله هم به عنوان یک مشکل فردي و هم به عنوان یک معضل اجتماعی مطرح است. روشن است در سطح اجتماعی منجر به از بین رفتن نیروها و انرژي بارآور جامعه میشود. شناسایی علل اساسی و کنترل آنها میتواند بسیاري از نیروهاي از دست رفته جامعه را تجدید نموده در مسیر کار سالم جامعه هدایت کند(صدیق سروستانی، .(19 :1385
با در نظر گرفتن دادهها و اطلاعات مرکز آمار ایران 1 که نشان میدهد ساخت جمعیتی ایران،بسیار جوان است و حجم بالایی از افراد را نوجوانان و جوانان تشکیل میدهند؛ مطالعه و شناسایی عوامل مهم و دخیل در سلامت عمومی و توجه به مسایل نوجوانان به ویژه موضوع سلامت و ایمنی آنها در برابر رفتارهاي پرخطر براي کاهش نرخ خطر پذیري ضرورت و اهمیت ویژهاي مییابد.
جوانی دورانی براي تکامل یک سبک زندگی سالم، عملکردها و رفتارهاي بهداشتی است و همچنین دورهاي است که جوانان با مشکلاتی نظیر استفاده از سیگار، الکل و مواد مخدر و مسائل جنسی و نظایر آن روبرو میشوند(کان و همکاران،.(2000 افزایش نگرانیهاي عمومی درباره مسائل مختلف اجتماعی، هم از این جهت که خسارات و صدمات وارده بر پیکر جامعه از ناحیه این گونه مسائل رو به فزونی دارد و هم از آن جهت که گاهی مقابله با آن نیز روز به روز دشوارتر میشود، شناخت علمی و دقیق مسائل اجتماعی را ضروري میسازد.
بررسی مسائل جوانان به دلیل نقش بسزاي آنها در پیشرفت جامعه ضرورت دارد. جوانان از نظر نیروي فعال که گرداننده چرخهاي اقتصادي هر کشور هستند داراي اهمیت و ارج و ارزش بسیار زیادي میباشد. همچنین جوانان ارزشها ومیراث فرهنگی را به نسل بعد منتقل میکنند. مقاله حاضر با روش اسنادي و با هدف بررسی آسیبهاي اجتماعی طی سالهاي 78 الی 87 مطالعه شده است.
-2 ادبیات پژوهش
سلیمانی نیا((1386 با مطالعه 385 نوجوان 14تا19 ساله دبیرستانی در تهران دریافت که %23/3 از دختران و %40/4 از پسران که د ر مجموع 120 نفر (%31/2) از کل نوجوانان مورد بررسی را تشکیل می دادند در طول زندگی حداقل یکبار با میل خود و چه با زور درگیر رابطه جنسی شده اند.
اعتیاد به مواد مخدر یکی دیگر از مصادیق رفتارهاي پرخطر در میان جوانان است. روند روز افزون مصرف آمفتامینها و اکستازي، امروزه در جوامع مختلف از جمله کشور ما ایران به یک نگرانی تبدیل شده است(دهقانی، (1383 دلایل متعددي براي افزایش مصرف این مواد و خطرات ناشی از آن وجود دارند که از جمله؛ آسان بودن مصرف به دلیل عدم نیاز به سرنگ یا وسایل حرارتی و اطمینان از عدم انتقال بیماریهاي از راه خون،سهولت ساخت مواد محرك از نوع آمفتامین، عدم اطلاع از اعتیاد به آن، کمرنگشدن موانع فرهنگی در برابر سوء مصرف مواد مخدر در داخل خانواده، محیط کار و مراکز تفریحی به دلیل مصرف همزمان داروهاي دیگري مانند دارو درمانی براي افزایش یا کاهش وزن، براي خواب یا تسکین ناراحتیهاي عصبی، نیروزایی در ورزش، عدم تجارب کافی در این زمینه و معلوم نبودن روشهاي درمانی، نبود امکانات و تجهیزات لازم و عدم آگاهی نیروهاي نظامی و انتظامی به منظور مهار این مواد مخدر صنعتی براي کاهش خطرات بهداشتی ناشی از مصرف این مواد(هریسون،2001، دهقانی،.(1383
نتایج مطالعهاي که اخیراً درشهر شیراز صورت گرفته، نشان میدهد 32 درصد دانشآموزان سال دوم دبیرستانهاي پسرانه مصرف الکل و 2/2 درصد آنها مصرف مواد روانگردان را تجربه کردهاند(آیت الهی، محمدپور اصل و رجاییفرد،.(1383 باریکانی .(1378) پژوهشی را با هدف تعیین رفتارهاي پرخطر در نوجوانان سنین مدرسه در شهر تهران انجام داد. در این بررسی توصیفی- مقطعی با به کارگیري یک پرسشنامه داراي پرسشهاي جمعیتشناختی و پرسشهایی در زمینه میانگین سنی پاسخگویان 14/8 بود؛ یافتهها نشان داد،%12 سیگار مصرف میکردند و %30/6 تجربه مصرف قلیان را داشتند %10. در یک ماه گذشته الکل و %2 هروئین مصرف کرده بودند.
در کشور ایران بیش از 5 سال است که مصرف قرصهاي اکستازي، معروف به EX در بین جوانان رایج شده است و در برخی از مهمانیهاي شبانه مصرف میشود. وزیریان((1380 معتقد است بیش از 40 هزار نفر در ایران این دارو را تجربه کردهاند که بخش عمده مصرف کنندگان این دارو را دانشآموزان و نوجوانان پسر تشکیل میدهند و نسبت مصرف آن بر اساس جنس 2به1 است.
افروغ در تحقیقی تحت عنوان »تمرکز فقر و خرده فرهنگ کجرو« به بررسی تأثیر زندگی در محلات فقیر بر شکلگیري خرده فرهنگ کجرو میپردازد. وي با استفاده از نظریه جامعه شناسان متقدمی چون زیمل، دورکیم، وبر و جامعهشناسان جدیدتري چون برگر، لاکمن، شوتز، رکس و مور، پال، کاستل و جان اوري چارچوب نظریهاي را شکل داد که در آن عوامل اقتصادي، سیاسی و زیستی- اجتماعی منجر به جدایگزینی فضایی میشود. جدایگزینی منجر به تمرکز فقر گردیده که تمرکز فقر به نوبه خود منجر به خرده فرهنگ کجرو و در نهایت رفتار کجرو میشود. خرده فرهنگ کجرو از دیدگاه وي ترکیبی از شاخصهایی چون: تمایل به ریسک کردن، خشن بودن، تقدیرگرا بودن، اولویت به نیازهاي جسمانی، لاقیدي و بی بند و باري نسبت به تربیت فرزندان و آموزشهاي رسمی، غیرکلامی بودن در تربیت کودکان و برخورداري از واژگانی محدود با الفاظی تحریک آمیز، بنده لحظهها بودن و تعویق نینداختن خوشیهاي لحظهاي به آینده و بی تفاوتی نسبت به کمبودها و نواقص محیطی بوده است . نتایج تحقیق نشان داد تفاوت معنیداري بین محلات مختلف از لحاظ وجود خرده فرهنگ کجرو در این مناطق وجود دارد(افروغ، .(1377
رفیع پور در تحقیقی تحت عنوان »آنومی یا آ شفتگی اجتماعی، پژوهشی در زمینه پتانسیل آنومی در شهر تهران« به بررسی نابهنجاري اجتماعی در شهر تهران پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان میدهد که عدم رعایت هنجارهاي رسمی بسیار گسترده است ولی میزان رعایت هنجارهاي غیررسمی بسیار بیشتر استدیاگرام. علّی نهایی این تحقیق نشان میدهد که عواملی چون نابرابري اجتماعی، وضعیت اقتصادي، دستیابی به هدف، امید به آینده تحمل، ملاحظات اجتماعی و اعتماد اجتماعی بر نابهنجاري تأثیر دارد(رفیع پور، (1378
رابطه ساختار اجتماعی و رفتار نابهنجار اجتماعی در محدوده پیرامون میدان آزادي تهران: این تحقیق در سال 1379 توسط کلدي در تهران به منظور بررسی تأثیر ساختار اجتماعی اقتصادي جامعه و ویژگی کلان شهر بودن تهران بر شکلگیري فرآیندها و آسیبهاي اجتماعی در این محیط پرداخته است. نتایج این تحقیق نشان داد که وجود نابهنجارهاي نظیر: وجود مزاحمین و خلافکاران معتادان، نا امنی براي عبور خانمها، ناکافی بودن روشنایی در شب، ازدحام آزار دهنده عابر پیاده، ازدحام آزار دهنده ماشینها، وجود دستفروشها، امکان تصادف، نبود یا کمبود فضاهاي امن عبور پیاده، تداخل سواره و پیاده موجب تحریک رفتارهاي نابهنجار نظیر جیب بري و کیف زنی، خرید و فروش مواد مخدر و تکديگري میشود. این تحقیق معتقد است در عین حالیکه ناهنجارهاي اجتماعی معلول ساختار کلان اجتماعی- اقتصادي میباشد ولی میتوان با اصلاح بنیادي فضاسازي مقررات تردد و توقف تا حدي این نابهنجاریها را مهار کرد(کلدي،.(1379
تحقیقی در سال 1386 -1385 توسط رحمانی فیروزجاه با عنوان »بررسی جامعه شناختی نوع ومیزان نابهنجاري اجتماعی در بین جوانان ساکن در مناطق حاشیهاي شهرهاي استان مازندران« انجام شده است. مهمترین عوامل موثر بر بروز نابهنجاريهاي فردي که این تحقیق بدست آمده عبارتند از : همنشینی با افراد نابهنجار و مشکلات مربوط به خانواده(رحمانی فیروزجاه ،.(1386
-3 بنیان نظري تحقیق
دیدگاه کارکردگرایی ساختی: براساس دیدگاه کارکرد گرایی، جامعه سیستمی از بخشهاي مرتبط است که هماهنگ با یکدیگر در جهت حفظ وتعادل وتوازن اجتماعی کار میکنند. از منظر این دیدگاه هریک ازنهادهاي اجتماعی نقش مهمی در جامعه ایفا میکنند و برنهادهاي دیگر تأثیر میگذارند.
کارکردگرایان ساختی براي تعریف تأثیرات عناصر اجتماعی بر جامعه اصلاحات کارکردي وکژکاردي را به کار میبرند، اگر عناصر اجتماعی به ثبات جامعه کمک کند کارکردي واگر ثبات جامعه را مختل کنند کژکارکردي هستند . از این دیدگاه، مسائل اجتماعی نتیجه نوعی بیماري در جامعه است. اگر بخشهایی ازجامعهاي از جمله عناصر ساختاري و فرهنگی درست عمل نکنند بیماري حاصل خواهد شد. به عنوان مثال جرم، خشونت، فقر و نابرابري از فروپاشی نهاد خانواده و بیکفایتی در نهادهاي اقتصادي، آموزشی و سیاسی حاصل میشود.
الف- دورکیم: نظریه آنومی: دورکیم مفهوم آنومی را براي اولین بار در کتاب تقسیم کار اجتماعی به کار برد. به اعتقاد او جامعه آنومیک یا بیسازمان جامعهاي است که مجموعهاي از هنجارها و ارزشهاي متضاد با یکدیگر در خود داشته و فاقد خطوط راهنماي روشن و پایداري براي مردم به منظور یادگیري و درونی کردن هنجارهاست. آنومی مرکز بحث نظریات اساسی دورکیم در تحلیل بینظمیهاي اجتماعی، هرج و مرج، رفتارهاي ضد اجتماعی و رفتار انحرافی است. به اعتقاد دورکیم جوامع انسانی از ماهیتی به طور نسبی ساده و غیرمرکب به جوامع پیچیده تبدیل شدهاند. همچنان که جوامع گسترش مییابند جمعیتها نیز متراکمتر گردیده و با پیشرفتهاي اقتصادي و فناوري روابط اجتماعی نیز تغییر مییابد. در این موقعیت جامعه از طریق نظام وابستگی دو جانبه افراد با یکدیگر به لحاظ نظام مالی، شغلی و غیره به بقاي خود ادامه میدهد. گسترش تقسیم کار موجب گذار جوامع اروپایی از یک مرحله سنتی، ساده، مکانیکی و فئودالی به مرحله مدرن، صنعتی، پیچیده و ارگانیکی شد. به اعتقاد دورکیم، گسترش تقسیم کار همواره به آسانی پدیدار نمیشود و هزینههاي انسانی و مادي فراوانی به دنبال داشت.
"این تغییرات اجتماعی بدون وجود هنجارهاي اخلاقی، جامعه را دستخوش عدم تعادل و بیسازمانی اجتماعی میکند. به اعتقاد دورکیم چنین شرایطی از تقسیم کار غیرعادي زمینه را براي آنومی فراهم نموده که پیامد آنومی برخی از مسائل و آسیبهاي اجتماعی است" (احمدي، :1384 .(45
ب- رابرت کی مرتون: 1 به نظر مرتون ساخت اجتماعی در مراحل خاص شرایطی فراهم
میکند که شکستن قواعد حقوقی پاسخ طبیعی محسوب میگردد. توضیح این که ساختهاي اجتماعی فشارهاي خاصی بر برخی افراد وارد میکنند و آنها به انجام کارهایی که از نظر جامعه نیز مجرمانه است اما سبب بقاي فرد میشود مجبور میکنند. در میان عناصر گوناگون ساختارهاي اجتماعی و فرهنگی دو مورد اهمیت بیشتري دارد این دو عنصر در تجزیه و تحلیل تفکیکناپذیرند اما در وضعیت عینی به هم آمیختهاند. نخستین عنصر شامل هدفها، منظورها و علاقههایی است که به وسیله فرهنگ جامعه تعیین و تعریف شده و به صورت هدفهاي شروع براي همه اعضاي جامعه درآمده است و عنصر دوم ساختار فرهنگی که شیوه پذیرفتنی رسیدن به این هدفها را تعیین، تنظیم و نظارت میکند.
