بخشی از مقاله
چکیده
احداث شبکه هاي آبیاري و زهکشی مدرن به عنوان یکی از راهکارهاي اصلی بهبود بهرهوري مصرف آب در اغلب کشورهاي دنیا به ویژه کشورهاي خشک و نیمهخشک، امري شناخته شده و اجتنابناپذیر است. در ایران، این موضوع مورد توجه متولیان صنعت آب کشور بوده و تاکنون نزدیک به 1/7 میلیون هکتار از اراضی کشاورزي آبی به شبکههاي مدرن آبیاري مجهز گردیده است؛ اما در این راه با موانع و مشکلات متعددي روبرو بوده است. مطالعه حاضر، تحلیل عوامل موثر بر عدم موفقیت شبکه آبیاري و زهکشی جزیره مینو و جرف را به منظور ارائه راهکارهایی در راستاي پیشرفت فیزیکی و برنامهاي شبکه آبیاري و زهکشی مورد بررسی قرار داده است.
این مطالعه با روش کیفی انجام شد. روش جمعآوري اطلاعات، مصاحبه عمیق و مشاهده مشارکتی است. از یافتههاي این پژوهش میتوان به عمده موانع مطرح شده نظیر موانع سازمانی، آگاهی و نگرشی، مدیریتی، اجتماعی، فرهنگی و مالی اشاره نمود که به عنوان مهمترین موانع در مسیر پیشرفت عملیات اجرایی شبکه آبیاري و زهکشی در این پژوهش شناخته شدند.
لذا، از دیدگاه کشاورزان مورد مطالعه عمده عوامل عدم پیشرفت شبکه آبیاري و زهکشی جزیره مینو و جرف در قالب 6 طبقه اصلی، معارضت سازمانهاي دولتی غیروابسته به کشاورزي؛ معارضت نهادهاي غیردولتی؛ پایین بودن سطح انگیزه، اعتماد، دانش و آگاهی کشاورزان نسبت به پروژه به علت برگزار نشدن کلاسهاي توجیهی–ترویجی و تسهیلگري اجتماعی؛ نبود مدیریت واحد و یکپارچه جهت اتخاذ تصمیمهاي مناسب براي تسهیل عملیات اجرایی؛ عدم وجود مشارکت فعال بین کشاورزان جهت اتخاذ تصمیمهاي مناسب و حل مسائل مالکیتی؛ عدم وجود فرهنگ پایدار جهت پذیرش نوآوريهاي کشاورزي و ضرورت وابستگی معیشت کشاورزان به انجام فعالیتهاي کشاورزي در زمان انجام فعالیتهاي اجرایی پروژه مطرح شدند.
مقدمه
اگرچه کشاورزي،مخصوصاً در آسیا، در سایه انقلاب سبز 1965-1985 افزایش عملکرد، درآمد، بالا رفتن اشتغال و کاهش سریع فقر را تجربه نموده است، اما نوسازي و بازسازي این بخش جهت بهبود بهرهوري و مقابله با چالشهاي جدیدي همچون تغییرات اقلیم و بحران آب امري ضروري میباشد
در این رابطه به صورت خاص میتوان به توسعه و نوسازي زیرساختها براي بهرهوري بهتر از نهاده آب اشاره نمود. در نگرش جدید جهانی، آب کالایی سیاسی، اقتصادي و اجتماعی و همچنین به عنوان یکی از عناصر اصلی توسعه محسوب میشود. عواملی همچون رشد جمعیت، نیاز به غذاي بیشتر، ضرورت ارتقاء سطح بهداشت و رفاه اجتماعی، توسعه صنعتی و حفاظت اکوسیستمها، تقاضاي آب را روز به روز بیشتر میکند.
از طرفی، انتظار میرود تغییرات اقلیم جهانی، حوادث آب و هوایی شدید و یا تغییر یافتن الگوهاي بارندگی، توازن هیدرولوژي، نهادههاي ورودي و دیگر اجزاي نظامهاي کشاورزي را به شدت تحت تاثیر قرار دهد - یزدانپناه و همکاران، . - 1396 از این رو، بهبود مدیریت آب زراعی براي دستیابی به اهداف زیستمحیطی، اقتصادي و اجتماعی کشاورزي پایدار، گامی مهم و موثر در مصرف بهینه آب و افزایش راندمان آبیاري و تولید محصولات کشاورزي میباشد. در این راستا، یکی از راهبردهاي مهم احیاء، تجهیز و نوسازي شبکههاي آبیاري و زهکشی جهت افزایش تولید محصولات کشاورزي، مصرف بهینه آب و مشارکت فعال و گروهی کشاورزان براي تولید پایدار میباشد.
احداث شبکههاي آبیاري و زهکشی مدرن به عنوان یکی از راهکارهاي اصلی بهبود بهرهوري مصرف آب در اغلب کشورهاي دنیا به ویژه کشورهاي خشک و نیمهخشک، امري شناختهشده و اجتنابناپذیر است. در ایران نیز این موضوع مورد توجه متولیان صنعت آب کشور بوده و تاکنون نزدیک به 1/7 میلیون هکتار از اراضی کشاورزي آبی به شبکههاي مدرن آبیاري مجهز گردیده است.
از سوي دیگر مطالعات و بررسیهاي انجامشده در این خصوص نشان میدهند، اغلب شبکههاي در حال بهرهبرداريکه عمدتاً با صرف وقت و هزینههاي زیاد احداث شدهاند، در مراحل مختلف ساخت و بهرهبرداري دچار مسائل مشکلات عدیدهاي گردیده و اهداف اولیه این طرحها نیز مورد مخاطره قرار گرفته است. این عامل نه تنها باعث کاهش کارایی شبکهها و حتی تخریب آنها گردیده، بلکه امکان اصلاح و بازسازي آنها را مشکل و غیراقتصادي مینماید
علاوه بر این، پستی و بلندي اراضی، عدم مدیریت صحیح مزرعه، عدم وجود سیستم زهکشی مناسب و قطعه قطعه بودن اراضی کشاورزي، عدم استفاده از روشهاي آبیاري مناسب و نبود مشارکت کشاورزان در فرآیند تولید ضرورت احیاء و نوسازي اراضی کشاورزي را در قالب شبکههاي مدرن آبیاري و زهکشی دوچندان میکند
با مروري بر پروژههاي اجرا شده در سطح جهان ملاحظه میگردد که همه ساله بودجههاي هنگفتی صرف احداث شبکههاي آبیاري میشود و شکست در اجراي این پروژهها، اغلب به عدم برگشت سرمایه قابل قبول، ظهور مشکلات زیستی و سلامتی، ناپایداري، تخریب زیرساختها و هزینههاي نوسازي منجر میشود
این نتایج ناامیدکننده و پیامدهاي منفی به عوامل و مسائل مختلفی بر میگردد. در این زمینه سیاستمداران و سرمایهگذاران بسیار علاقهمند به طراحی سیاستهایی جهت بهبود این وضعیت میباشند. بنابراین، اولین قدم جهت طراحی سیاستهاي مناسب شناخت وضعیت موجود است. از این رو، مطالعه حاضر، تحلیل عوامل موثر بر عدم موفقیت شبکه آبیاري و زهکشی جزیره مینو و جرف را به منظور ارائه راهکارهایی در راستاي پیشرفت فیزیکی و برنامهاي شبکه آبیاري و زهکشی مورد بررسی قرار داده است.
در شرایط کنونی پروژههاي آبیاري و زهکشی بخش مهمی از بودجه عمرانی کشور را جهت یکپارچهسازي اراضی، احداث شبکه فرعی آبیاري، شبکه زهکشی سطحی و زیرزمینی و جادههاي دسترسی بین مزارع به خود اختصاص میدهند، اما این فرآیند تجهیز، نوسازي و یکپارچهسازي اراضی با دشواريهاي فراوان روبرو است
از جمله مشکلات و نارساییهاي رموجود در شبکههاي آبیاري و زهکشی را میتوان به ابعاد اجتماعی، اقتصادي و مالی، زیستمحیطی ، فنی، ساختاري و مدیریتی تقسیم نمود. در بعد اجتماعی، میتوان عدم حمایت از برنامههاي آموزشی و ترویجی را جهت آگاهسازي و افزایش دانش بهرهبرداران نام برد که به عنوان مهمترین نقطه ضعف شبکههاي آبیاري و زهکشی مطرح است
از دیگر مسائل مهم پیشرو شبکههاي آبیاري و زهکشی در ایران عدم مشارکت کشاورزان در طراحی و عملیات اجرایی میباشد. مطالعه نجفی و شیروانیان - - 1385 عمده موانع مشارکت در محدوده شبکه آبیاري و زهکشی درودزن را سازمانهاي دولتی، سازمانهاي محلی، مشکلات اقتصادي آببران، عدم کفایت تفاهم و همکاري موجود بین آببران، عدم توجه کافی به آموزش و ترویج و ناکافی بودن آب توزیعی بین آببران مطرح کردند.
نتایج حاصل از مطالعه بررسی نقش تشکلهاي کشاورزي در مدیریت بهرهبرداري از شبکههاي مدرن و سنتی آب در استان گلستان نشان داد که در استان تجربیات موفقی در خصوص جلب مشارکت کشاورزان در اجراي طرحهاي تأمین آب وجود دارد و میتوان به طور همزمان زمینههاي مشارکت کشاورزان را در بهرهبرداري و مدیریت شبکههاي آبیاري طرحهاي مذکور از طریق ایجاد تشکلهاي مصرفکنندگان آب کشاورزي فراهم نمود. همچنین، تعداد قابل توجهی تشکل کشاورزي در شبکههاي مدرن و سنتی »تعاونی تولید کشاورزي « تحت عنوان ایجاد گردیده که در صورت آموزش، تقویت و حمایت از این تعاونیها میتوانند در مدیریت شبکههاي آبیاري فعالیت موثري داشته باشند
در مطالعهاي دیگر، محبوبی و همکاران - - 1390 نشان دادند نوع اقدام انجام شده براي جلب مشارکت کشاورزان براي استفاده از روشهاي جدید آبیاري، نظر کشاورزان در مورد تهدیدات آینده کشاورزيشان در اثر کمبود آب، میزان اهمیت استفاده از روشهاي جدید آبیاري براي کشاورزي و تعداد ملاقات کشاورزان با مروج در طول ماه از جمله عوامل بازدارنده و پیشبرنده کاربرد روشهاي جدید آبیاري مزارع در شبکهها بوده است.
بررسی مطالعه نشان داد عمده مسائل مهم واگذاري مدیریت بهرهبرداري و نگهداري از شبکههاي آبیاري و زهکشی؛ نبود سابقه وجود تشکلهاي خصوصی مدیریت بهرهبرداري و نگهداري، مشکلات اجراي برنامه واگذاري، هزینههاي بالاي اجراي پروژههاي شبکههاي آبیاري و زهکشی به خصوص براي خرده مالکها، نبود الگوي مناسب و مشابه در منطقه، عدم بضاعت مالی بهرهبرداران جهت بهبود شیوههاي بهرهبرداري از منابع آب، عدم تامین هزینه به دلیل عدم پرداخت آببها و کمبود آب و عدم برنامهریزي مدون جهت استفاده بهینه از منابع آب میباشند
بهطورکلی، عمده موانع و مشکلات پیشرو عملیات اجرایی شبکههاي آبیاري و زهکشی در ابعاد زیستمحیطی - افزایش شوري و خصوصیات شیمیایی و بیولوژیکی منابع آب از طریق ریخته شدن زهابهاي کشاورزي به درون جریانهاي سطحی - ، اجتماعی - عدم تمایل نسبت به فروش اراضی واقع در مسیر تاسیسات، عدم توافق نسبت به قیمت کارشناسی پیشنهادي کارفرما، وجود تاسیسات در حال بهرهبرداري - - پولادگر و هوشمند، - 1392، ساختاري، نگرشی، اقتصادي، فنی و فرهنگی - پیرامون و همکاران، - 1396 میباشند که نقش مهمی را در عدم پیشرفت فیزیکی و برنامهاي شبکههاي آبیاري و زهکشی داشتهاند.
مواد و روشها
این مطالعه با روش کیفی انجام شد. روش جمعآوري اطلاعات، مصاحبه عمیق و مشاهده مشارکتی است. جامعه آماري این پژوهش با توجه به قلمرو موضوعی آن شامل کشاورزان تحت پوشش شبکه آبیاري و زهکشی جزیره مینو و جرف هستند که به روش ارجاع زنجیرهاي انتخاب شدهاند. روش نمونهگیري، گلوله برفی - ارجاع زنجیرهاي - است.
