بخشی از مقاله
چکیده:
الگوی کشت محصولات زراعی بعنوان یکی از مهمترین پارامترهای طراحی شبکههای آبیاری مطرح بوده و بطور کلی ارتباط مستقیمی با بهره وری بهتر از منابع آب و به تبع آن افزایش تولید محصولات استراتژیک و بالقوه هر منطقه داشته واصولاً مبنای ارزیابی و توجیه اقتصادی چنین پروژههایی می باشد. در مراحل اولیه طراحی با توجه به شرایط زمانی و مکانی طرح از طرف مهندسین مشاور طراح با توجه به شرایط منطقه و سیاستهای دولت الگویی پیشنهاد میگردد که مبنای طراحی ساختار فیزیکی شبکه میشود. همانگونه که در اکثر شبکههای آبیاری و زهکشی کشور مشاهده میشود این الگو دستخوش تغییرات زیادی در نوع محصولات زراعی و مساحت زیر کشت آنها در طول دوره بهرهبرداری از شبکهها میشود. عواملی که در این تغییر الگو و تراکم کشت دخالت دارند متعدد بوده که میتوان اهم آنها را به شرح ذیل برشمرد:
− سیاست گذاری کشاورزی در مملکت - ارزش اقتصادی محصولات
− میزان اب قابل تامین در دورههای خشکسالی و ترسالی - تغییر مدیریت مزرعه
− پیشرفت تکنولوژی و به تبع آن مکانیزاسیون کشاورزی - نهادههای کشاورزی
بدین جهت برای بررسی وضعیت تغییرات الگوی کشت در شبکههای آبیاری و زهکشی کشور بعنوان یک مطالعه موردی شبکه آبیاری و زهکشی مغان که یکی از شبکههای مطرح و مدرن در سطح کشور بوده و دارای بیش از ربع قرن عمر مفید است، انتخاب گردیده است. در این تحقیق تغییرات الگو و تراکم کشت محصولات زراعی طی سالهای بهرهبرداری مورد بررسی قرار گرفته و اثرات آن بر میزان آب مصرفی و آب بهای وصولی تحلیل شده است. آب تحویلی به محصولات عمده شبکه از آمار مربوط به مزارع آزمایشی منتخب در سطح شبکه در طی سال زراعی 80-81 مورد ارزیابی قرار گرفته و میزان آب مصرفی واقعی با آب مورد نیاز برآوردی از طریق سند ملی آب و مشاور طرح مقایسه شده است.
با بررسی روند رشد آب بهای وصولی طی سالهای زراعی 72-73 الی 80-81 که بصورت درصدی از قیمت متوسط عملکرد محصولات زراعی در شبکه از مشترکین دریافت می گردد ارتباط آب بها با درآمد شبکه و میزان اب مصرفی مشخص گردیده است. نهایتا با تحلیل وضعیت شبکه از نظر ارتباط الگوی کشت محصولات زراعی با میزان مصرف آب و آب بهای قابل وصولی بر ضرورت بازنگری الگوی کشت شبکهها و تعیین الگوی کشت بهینه به جهت افزایش ارزش آب؛ در آمد و توسعه شبکه با مطالعه بیشتر و استفاده از تجربیات بدست آمده طی سالهای مورد بهرهبرداری تاکید شده است.
مقدمه:
در مناطق خشک و نیمه خشک مانند اکثر نقاط ایران، آب مهمترین عامل محدود کننده توسعه کشاورزی میباشد. بنابراین مهمترین مسئله در مدیریت آب عبارت است از ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضای آب. از آنجائی که مقدار عرضه اقتصادی آب همیشه محدود بوده و مقدار تقاضا نیز با افزایش جمعیتدائماُ بالا میرود، برنامهریزی در جهت استفاده بهینه از منابع آب از اهمیت ویژهای برخوردار است. در نتیجه ضرورت استفاده از مکانیزمهای مناسب تر وکارآتر از مکانیزمهای موجود جهت تخصیص و بهرهبرداری از منابع آب بیشتر احساس میشود.
امروزه در برخی از مناطق خشک و نیمه خشک بویژه در کشورهای پیشرفته صنعتی که ارزش اقتصادی آب در مقایسه با قیمت آن بسیار بالا میباشد. تخصیص آب بوسیله مکانیزم بازار بتدریج جایگزین روشهای دیگر میشود. در این روش به جای آنکه آب به عنوان یک منبع طبیعی تجدیدشونده و ارزان تلقی گردد، به عنوان یک نهاده در نظر گرفته میشود. حال با توجه به اینکه در شبکههای آبیاری و زهکشی ارزش اقتصادی آب ارتباط مستقیمی با الگوی کشت محصولات زراعی و تراکم آنها داشته و این الگو طی سالهای بهرهبرداری دستخوش تغییرات زیادی میشود، در این بررسی سعی شده با بررسی این تغییرات در شبکه آبیاری و زهکشی مغان، وضعیت موجود شبکه از نظر الگو و تراکم با شرایط پیشنهادی مشاور مقایسه گردد.
ارزش حجمی آب و روند افزایش آب بها نیز با توجه به نوع محصولات مورد ارزیابی قرار گرفته و نقش آن در افزایش درآمد شبکه تحلیل شده است. همچنین برای دستیابی به الگوی صحیح مصرف در شبکه و استفاده بهینه از آب با بررسی آب مصرفی واقعی و مقایسه با روشهای برآوردی بر تدقیق این روشها بعنوان یک معیار کنترل در راستای آئین مصرف بهینه آب و تحویل حجمی در آینده تاکید شده است. در نهایت ضرورت بررسی موشکافانه الگوی کشت شبکهها با توجه به الگوی کم مصرف و پر درآمد مشخص شده است.
بررسی الگوی کشت شبکه
بدنبال احداث سد مخزنی ارس و سد انحرافی میل و مغان و نیز با ایجاد یک شبکه وسیع آبرسانی در دشت مغان، امکان بهرهبرداری از 90 هزار هکتار اراضی دشت فراهم آمد. بهرهبرداری از اراضی فوق از سال 1351 به بعد به دو شکل عمده کشت و صنعتها و شرکتهای سهامی زراعی مطابق جدول - 1 - مورد نظر قرار گرفت. برنامه پیشنهادی مشاور برای این اراضی و وضعیت الگوی کشت اتفاق افتاده در سال 1358 جهت مقایسه در جدول مذکور آورده شده است. 25 • هزار هکتار از اراضی دشت را جادهها، تاسیسات شهری و روستائی و زمینهای موات تشکیل میدهند در سال 1358 همراه با انحلال شرکتهای سهامی زراعی منطقه، کلیه اراضی مربوط به این شرکتها در اختیار زارعین قرار گرفت و حدود 6 هزار هکتار اراضی کشت و صنعت نیز واگذار گردید که قسمت عمده آن بین زارعین منطقه و بخشی نیز به مؤسسات دولتی اختصاص یافت.
