بخشی از مقاله
چکیده:
مکتب آذربایجان یکی از مهمترین و غنی ترین دوره های شعر فارسی به ویژه از نظر مباحث نقد ادبی , مسائل مربوط به حیطه شعر و شاعرانگی و طرح و ارائه دیدگاه های ادبی است. شاعران این مکتب دیدگاه هایی غالبا نوین و مخصوص به خود در خصوص شعر و ادبیات ارائه داده اند که از مهمترین آنها می توان به تعاریف جدید از شعر و شاعرانگی , ویژگی ها و جایگاه شعر , نقد و داوری شعر و شاعر و نیز انتقادها و ستایشها از شاعران معاصر و پیشین و همچنین توجه به کارکرد های مختلف شعر اشاره کرد. دیدگاه های ادبی شاعران مکتب آذربایجان عمدتا به صورت غیر مستقیم و ضمن اشعار بیان می شود و غالبا هیچکدام به صورت مستقیم به ذکر دیدگاه ها نپرداخته اند و اثری مستقل درباره آرای خود خلق نکرده اند. در مقاله حاضر سعی بر آنست تا دیدگاه های ادبی عموما پراکنده شاعران مکتب آذربایجان طبقه بندی و تحلیل شود.
مقدمه:
یکی از مهمترین جریان های ادبی در مطالعات سبک شناسی و تاریخ ادبیات مکتب آذربایجان یا سبک آذربایجانی است. این سبک مابین دو سبک مهم شعر فارسی یعنی سبک خراسانی و سبک عراقی پدید آمده است . زمان ظهور این دوره ادبی در حدود قرن ششم است و به مدت یک سده در ادبیات فارسی حضور دارد که در آن شاعران بسیار مهم و تاثیر گذاری به ادبیات گرانقدر فارسی معرفی شده اند .
- - سبک آذربایجانی سبک شاعران حوزه شمال غربی ایران یعنی منطقه آران و آذربایجان است. رئیس این حوزه ادبی ابوالعلای گنجوی بود و شاعران معروف آن عبارتند از: خاقانی - ف, - 595 نظامی - ف, - 601 مجیر الدین بیلقانی - ف - 577 و فلکی شروانی - ف. - 587 مختصات شعری آنان از نظر بنیان زبان همان زبان خراسانی است . اما از نظر فکر و مخصوصا از نظر مختصات ادبی تحولی شگرف را نشان می دهد به طوری که حتی سبک شعر بینابین قرن ششم در مقایسه با شعر آنان همان سبک قدیم خراسان جلوه می کند.
علاوه بر اهمیت مکتب آذربایجان از نظر مطالعات سبک شناسی این مکتب یکی از درخشانترین دوره های ادبیات فارسی از نظر مباحث نقد ادبی به ویژه در حوزه شعر است .
دیدگاه های ادبی نسبت به مسائل حوزه شعر و شاعری , نقد ادبی و نحوه سرایش و پردازش شعر و دیگر مسائل مربوط به حیطه ادبیات همواره و در طول تاریخ ادبیات فارسی مورد توجه بوده است و یکی از مهمترین جریان ها در ارائه این دیدگاه ها شاعران اند. - - شاعران - با هر دیدگاه و به هر منظوری که شعر سروده اند- مهمترین طیف فرهنگی در پی اندازی جریان های انتقادی در ایران و ادب فارسی بوده اند. درواقع نقد ادبی بیش و پیش از هر جایی , در میان آثار منظوم رشد و گسترش یافته است به حدی که کمتر شاعر و یا ناظمی را در گذشته ها می توان یافت که در شعر و نظم خود به نوعی وارد قلمرو نقد نگشته و شعر یا بیتی انتقادی نگفته باشد.
شاعران برجسته مکتب آذربایجان - - به سبب تحصیل در مدارس دینی و آشنایی با علوم و معارف اسلامی و دیگر علوم رایج , زبان شعر را چنان از آبشخور علم و معرفت سیراب و با خیال و راز آراستند که تنها ذهن خلاق و فکری زیبا بین و اندیشه ای آراسته به علوم و فنون بشری قادر به درک و وصف آن است. شعرای این سبک با طراوت خیال و علوم بی پایان خویش شاخه های مختلف علوم را وسیله مناسب برای خلق تصاویر و مفاهیم زیبای شعری می دانستند.از این رو - - تنها با صرف وقت زیاد و اعمال تمام دانسته ای ادبی و غیر ادبی می توان به مفاهیم مطلوب شاعر آنها دست یافت
موضوعات شعری در این مکتب بسیار متنوع است و شاعران این دوره مدح, داستان سرایی و موضوعات دینی و علوم عصر از جمله نجوم , تاریخ , فلسفه و ریاضی را در اشعارشان گنجانده اند و بی شک یکی از مهمترین علومی که مورد توجه این شاعران بود بحث و تدقیق در مسائل ادبی و مباحث مربوط به آن است . چرا که بدون آگاهی از مباحث ادبی و تعمق در ریشه ها و شاخه های آن نمی توان تا این حد درباره آن اظهار نظر کرد و سخنان قابل تامل گفت. در این میان نظامی و خاقانی بیش از همه سخن گفته اند و دیگران در این باره به پای این دو نمی رسند. هر چند که با مطالعه و بررسی آثار دیگر شاعران نیز به نکته های در خور توجه درباره نگره های ادبی بر می خوریم .
پیشینه پژوهش:
پیشتر در این مورد کتاب ها و مقالات ارزشمندی تالیف شده است که مهمترین آنها کتاب 2 جلدی از معنا تا صورت تالیف دکتر مهدی محبتی است که دیدگاه های ادبی خاقانی و نظامی در آن تا حدودی تحلیل شده است . از جمله آثار دیگر مرتبط با این موضوع نیز می توان به - شمیسا, سیروس, , - 1374 - سبک شناسی شعر, تهران, فردوس - ,خالقی مطلق, جلال , - بی تا - , از گل شعر تا گل شعر - نظر نظامی درباره شعر و شاعری - مجله ایرانشناسی , سال سوم, - مطلبی , آرش , - 1393 - برخی مختصات مشترک فکری در شعر شاعران سبک آذربایجانی , فصلنلمه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی - و نیز - حسنی رنجبر, احمد و اسکویی نرگس, - , - 1391 بیانیه ادبی شاعران سبک آذربایجانی, فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی - اشاره کرد .
مقاله حاضر در ادامه این آثار است و سعی در تحلیل و طبقه بندی دیدگاه های ادبی غالبا مغفول شاعران معروف این مکتب دارد. که مهمترین آنها تعریف شعر و جایگاه آن , نقد شعر و شاعری و نیز کارکردهای شعر از دید این شاعران است.
-1 تعریف شعر , ویژگی ها و جایگاه آن :
اکثر تعریفات شاعران مکتب آذربایجان از شعر و شاعرانگی عموما به صورت اشارات و در طی ابیات و در اثنای مباحث دیگر نمایان می شود و تعریفی مستقیم و جامع از شعر ارائه نمی شود و در مطاوی آثارشان گاه مستقیم و گاه غیر مستقیم ویژگی هایی بر آن بر می شمارند که تا حدودی بیانگر تعریف آنان از شعر و سخن منظوم و جایگاه آن است.
