بخشی از مقاله
چکیده
از کرانههاي دور تاریخ تاکنون در تمام جوامع بشري نقش کارساز و تحولآفرین زن، فراگیر و غیر قابل انکار بوده است. ازاینرو حکم الهی عفاف و حجاب براي زن قرار گرفت تا در راستاي انجام رسالتهاي سنگین الهی و مسئولیتهاي فردي و اجتماعی زمینه هر نوع انحراف فکري و تحریف را در استفادة ابزاري از زن از بین ببرد و ضامن سلامت روحی جامعه و حافظ رسیدن وي به کمال شود. در قرن نوزدهم با آغاز عصر نهضت که ارتباط جهان عرب با مغرب زمین بیشتر شد فرهنگ غرب در کشورهاي عربی مجال جلوه یافت و به تبع آن اندیشه آزادي زن نیز به دغدغه روشنفکران تبدیل شد. آنانکه از تمدن جز تقلیدي کورکورانه چیزي فرا نگرفته بودند علت رکود و عقب ماندگی شرق را حجاب زن مسلمان بیان کردند. در مقابل این طیف گروه دیگري به دفاع از آزادي زن در چارچوب دین پرداختند.
پژوهش حاضر قصد دارد به منظور آشنایی با دیدگاههاي شاعران معاصر عرب دربارة جایگاه و منزلت زن در اجتماع با رویکرد نقد تطبیقی به مطالعه اشعار برخی از شاعران مطرح در عرصه ادبیات بپردازد و اشتراکات و تفاوتهاي نگرشی آنان را در این حوزه مشخص نماید. یافتههاي پژوهش نشان میدهد راهحل مصون نگهداشتن زن از گزند آسیبهاي اجتماعی از دید شاعران که بخشی از طلایهداران فرهنگ جامعه اسلامی به شمار میروند انزواي زن نیست و این راه جز به رکود و عقبماندگی شرق نمیانجامد بلکه زن میتواند با حفظ عفاف و برخورداري از سلاح علم و ایمان باعث رشد خود گردد و زیربناي جامعهاي سالم و مترقی را پیریزي نماید.
واژگان کلیدي: شعر عربی، عصر نهضت، زن، تعلیم و تربیت، عفاف و حجاب.
.1 مقدمه
قرآن بر خلاف آرا و نظرات فلسفی زمان خود و برخلاف عادات و رسوم زمانهاي متأخر، شخصیت زن و مرد را در حقیقت و ذات انسانی یکی می داند و در بسیاري از آیات خود بر مساوات زن و مرد تأکید کرده و عبارت »بعضهم من بعض« را تکرار میکند. قوانین و احکامی که از نظر مادي، معنوي، اقتصادي و سیاسی در قرآن دربارة زن وضع شده نشان میدهد خداوند به زن شخصیت و کرامت والایی بخشیده و زن را مظهر جمال و عطوفت الهی دانسته وبراي همه حقوق و مزایاي او در شئون زندگی احترام قائل است. آنچه باعث تمایز میشود فارغ از جنسیت بوده و ارزش هرکس در میزان تقوا و عمل صالح خلاصه شده است: »من عمل صالحا من ذکر أو أنثی و هو مؤمن فلنحیینه حیاة طیبه و لنجزینهم أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون« - نحل: . - 97 کسی که کار شایسته کند، چه مرد باشد چه زن و با ایمان کامل بهترین پاداش را در مقابل کار نیکی که انجام دادهاند عطا میکنیم.
با وجود جایگاه والایی که زن در دین اسلام داشته متأسفانه در طول تاریخ حتی در جوامع مسلمان نیز حقوق زن به درستی رعایت نشده و گاه مورد ظلم بسیاري نیز قرار گرفته است.با آغاز عصر نهضت در اوایل قرن نوزدهم اوضاع ناگوار سیاسی، اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی کشورهاي عربی بر نابسامانی جایگاه زن تأثیر گذاشت. وجود استعمار در منطقه به ظهور حکومتهاي خودکامه کمک کرد و این امر به فقر اقتصادي جوامع عربی دامن زد و باعث شد عموم مردم از عرصه علم و فرهنگ عقب بمانند و در این میان وضعیت زن نیز بسیار تأسفبار گردید بهطوري که زن از کمترین حقوق شهروندي خود برخوردار نبود. »عمده مشکل زنان در جوامع عربی، پیوسته با جامعه مردسالاري بود که همیشه با وي بر سر برابري و برخورداري از حقوق شهروندي کامل جدال می کرد و طرف مقابل هم به اسم دین، قانون یا عرف و سنت یا همه آن ها از دادن این حقوقطفره رفته و شانه خالی مینمود. - www.afghanistan.shafaqna.com - «
در نیمه دوم قرن نوزدهم به بعد که ارتباط شرق با مغرب زمین بیشتر شد بهتدریج صنعت، سیاست، و اندیشه جدید اروپا نیز به جهان عرب راه یافت. در پی آشنایی جهان عرب با فرهنگ و تمدن غرب، تکاپویی در اندیشه متفکران آن بپا خاست و فریاد آزادي زن به دغدغه روشنفکران تبدیل شد. نویسندگان و ادیبان عربی نیز مانند دیگر اقوام در این حوزه به فراخور شرایط جامعه و حال خویش در این باب قلمفرسایی کردند.در این میان مقوله حجاب به یکی از چالشهاي عمده جهان اسلام در سده معاصر تبدیل شد. مسئله حجاب از جمله مواردي بود که اصلاح گران سعی داشتند الگویی جدید براي آن ارائه دهند. بدون شک تلاش آنان در دهههاي بعد به ثمر نشست زیرا حقوق و جایگاه زن در کشورهاي عربی تحول قابل ملاحظهاي یافت.
در مورد قضیه حجاب نظرات مختلفی مطرح شد. برخی معتقد بودند که زن باید آزاد گذاشته شود تا در کارها با مردان مشارکت کرده و همگام با مرد پیشرفت نماید. این گروه جرئت نداشتند که آشکارا علیه حجاب چیزي بگویند چون اعتقاد به وجوب حجاب در نفوس مردم نیک استوار بود. تا اینکه قاسم امین با تألیف کتاب »تحریرالمرأة« به بهانه آزادي زن، به کشف حجاب دعوت کرد. وي که حجاب را مانع بزرگی براي حضور زن در عرصه جامعه میدانست گاه منکر رابطه حجاب با دین اسلام میشد و اعتقاد داشت که حجاب زن بدینگونه که در آن روزگار وجود دارد در اسلام نیست و تنها عادتی است که به مسلمانان رسیده و آن را لباس دین قرار دادهاند - سعد، 1993م، . - 48
در این مورد، گروهی موافق بی حجابی، و گروهی دیگر هم به دلیل ترس از عواقب آن مخالف، و جمعی نیز بیطرف بودند. امین از اندیشه خود بازنایستاد و چندي بعد کتابی دیگر به نام »المرأه الجدیده« در رد مخالفان خود نگاشت و آن را با دلائلی تازه تر آراست. نشر این کتاب که رویکردهاي متفاوتی از آزادي زنان را ارائه داده بود جریان موافق و مخالف این حوزه دامن زد. از مهمترین کتابهایی که در رد نظر قاسم امین نوشته شدند، عبارتند از: »تربیه المرأة و الحجاب« تألیف محمد طلعت حرب؛ »خلاصه الأدب«، تألیف حسین الرفاعی، »رساله الفتی و الفتاة«، تألیف عبد الرحمن الحمصی، »نظرات فی السفور و الحجاب«، تألیف مصطفی الغلایینی - حسینی، 1389ش، . - 8
شاعران مشهور عراق و مصر به این نظر واکنش نشان دادند و اشعار ماندگاري از خود در این حوزه به یادگار نهادند. این اشعار نهتنها تأثیر قابل ملاحظهاي در بیداري زنان گذاشت بلکه نگرش و دید مردم را نسبت به این موضوع برانگیخت. قابل ذکر است که روش کار در این پژوهش توصیفی تحلیلی است؛ به این شکل که نویسندگان ابتدا با بررسی دیوان شاعران مطرح عربی بیتهایی را که به موضوع زن و عفاف اختصاص داشته جمعآوري نموده و به ترجمه آنها پرداختهاند، سپس با بررسی مضامین اشعار سروده شده تلاش کردهاند تا به دیدگاههاي متعدد شاعران در این حوزه دست یابند.
.1-1 پیشینه پژوهش
کتب و مقالات بسیاري درباره زن و حجاب به شکل مستقل نگاشته شده است. در حوزه ادبیات نیز پژوهشهاي بسیاري به بازتاب سیماي زن در سرودههاي یک شاعر اختصاص یافته است. اما طبق جستجوي مؤلفان پژوهش چندانی که به هر سه مورد پرداخته باشد به دست نیامد. لذا در این مجال به مواردي اشاره میکنیم که با موضوع پژوهش حاضر به نحوي مرتبط باشند. این پژوهشها عبارتند از:کتاب »پوشش و حجاب زن در ادبیات فارسی از انقلاب مشروطه تا امروز« نوشته مهدي محبتی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی؛ .1389 در این کتاب نویسنده بخش »حجاب زن در نگاه شاعران معاصر زن« حجاب را در آثار شاعرانی چون فخرالملوك متخلص به زنددخت، عالم التاج قائم مقامی - ژاله فراهانی - ، فروغ فرخزاد، عصمت ایزدي، بلقیس قادسی، ژاله اصفهانی - مستانه سلطانی - ، طاهره صفارزاده، سپیده کاشانی، نورالهدي و هایده کسمایی مورد بررسی قرار گرفته است.
مقاله »پوشش و حجاب در ادبیات ادیان الهی« نوشته شده توسط جواد عصار رودي، در کنگره بینالمللی فرهنگ و اندیشه دینی، 1394ش.در این مقاله نویسنده به مقوله حجاب در ادیان مختلف پرداخته و برخلاف عنوان آن از نظر ادبی تنها به ذکر چند بیت از حافظ، سعدي، و بابا طاهر اکتفا کرده است.مقاله »احساس و عاطفه شاعران معاصر عرب نسبت به حقوق زنان«، اثر حسن دادخواه و شهربانو فقیهی، پژوهشنامه ادب غنایی، سال 7، ش 12، سال 1388ش. این پژوهش همانطور که از نامش پیداست به حقوق اجتماعی زنان عرب اختصاص یافته است.مقاله »نگاهی به تصویر زن در شعر شاعران معاصر عرب« نوشته طیبه سادات حسینی و زهرا روح اللهی امیري، فصلنامه تخصصی طهورا، سال3، ش 5، 1389ش. این پژوهش نیز با نگاهی به میزان بهرهمندي زنان از حقوق خود در طول دورههاي تاریخ به مسائل اجتماعی زنان عرب در دورة معاصر پرداخته است.مقاله »المرأة مرآة العصر« اثر بثینه عباس الجنابی، دانشگاه بغداد، کلیه التربیه للبنات، ش 89، سال .2011 که در آن نویسنده به زبان عربی دربارة مشکلات زن عراقی تنها در عصر نهضت صحبت کرده است.
.2-1 سؤالات پژوهش
این پژوهش در پی پاسخ به سؤالات ذیل نگاشته شده است:
-1 در دورة معاصر کدام شاعران عرب به مقوله زن و حجاب پرداختهاند؟
-2 شاعران کشورهاي مختلف عربی دربارة حجاب چه نظري دارند؟
.2 مفهوم حجاب
.1-2 حجاب در لغت
حجاب از ماده - ح ج ب - در زبان عربی به معناي ستر است - ابن منظور، 1414ق،. - 298/1البته لغتدانان »ستر« را هم به معناي پرده و هم پوشش آوردهاند - آذرنوش،1394ش، . - 436در فرهنگ فارسی، حجاب به معناي پرده، حائل میان دو چیز، نقاب، روبند و چادري است که زنان سر تا پاي خود را با آن میپوشانند - نک: دهخدا، 1372ش، ذیل کلمه حجاب - .در برخی از آیات و روایات، واژه حجاب به معناي لغوي آن به کار رفته است از جمله: ب1بیم.حوی»وننْنجابکنامیان؛ ما و شما حاجز و فاصلهاي در دین وجود دارد.« - فصلت: - 5ب2یح.ونَه»جابمامیان؛ اهل بهشت و جهنم، دیواري است کهسديبراي نرسیدن لذت اهل بهشت به اهلجهنم است.« - اعراف: - 46» .3و إذا قرأت القرآن جعلنا بینک و بین الذین لا یؤمنون بالآخرة حجابا مستورا؛ زمانی که قرآن میخوانی، میان تو و
