بخشی از مقاله
چکیده
کشاورزی از مهمترین فعالیتهای اقتصادی در دنیاست که بیش از هر چیز به شرایط جوی وابسته است و با توجه به تقاضای رو به رشد جمعیت، مسئله تأمین غذا و نیاز به افزایش تولید، بیش از پیش ضرورت پیدا نموده است. در این میان آب به عنوان عاملی مهم و اثر گذار تلقی میگردد. یکی از شیوه های تأمین آب در بخش کشاورزی انتقال آب می باشد که این انتقالمعمولاً با استفاده از انواع مختلفی از کانال ها صورت میگیرد.
برای انجام این تحقیق علاوه بر بهرهمندی و مرور بر مطالعات کتابخانهای و اسنادی، از روشهای مشاهده مستقیم و مشارکتی، و مصاحبههای نیمه ساختارمند از بهرهبرداران بهعنوان جامعه هدف و کارشناسان جهاد کشاورزی و همچنین کارشناسان شرکت تعاونی، میرابها بهعنوان رابط اصلی بین شرکت تعاونی و بهرهبرداران و سایر افراد محلی استفادهشده است.
داده ها به صورت کیفی از تعداد 34 بهره بردار، 3 میراب و تعداد 5 کارشناس و مسئول که به صورت کامل تصادفی و از روستاهای مختلف انتخاب شده بود، جمع آوری گردید. نتایج نشان می دهد که وجود کانال آب رسانی در دشت رباطکریم به عنوان مهمترین منبع تامین آب بخش کشاورزی محسوب می شود و بهره برداری از آن موجب رونق و توسعه بخش کشاورزی شده است.
احیای اراضی و باغات، رونق کشاورزی، تنوع کشت، توسعه بخش کشاورزی، ایجاد اشتغال و افزایش درآمد را در پی داشته است. اما علاوه بر موارد فوق مشکلاتی نیز مانند برداشتهای غیرمجاز، تغییر کاربری و ساختوسازهای غیرمجاز، مشکلات بهداشتی، زیست محیطی و سازمانی، تخلیه پسماندهای کارخانه جات، را نیز در پی داشته است.
-1 مقدمه
از هنگامیکه بشر به فکر استفاده از آب وخاک برای تولید مواد غذایی افتاد، همواره مسئله آب و روش درست بهرهبرداری از آن مهم و موردتوجه بوده است. باگذشت زمان، افزایش جمعیت و همچنین محدودتر شدن منابع موجود، موضوع استفاده نامناسب از منابع محدود، بهویژه آب بحثهای فراوانی را در محافل علمی و در میان
کشاورزان در پی داشته است. امروزه با بهرهبرداری فراوان و بیرویه از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی، مسئله کمبود آب جنبه بحرانی پیداکرده است بهطوریکه سده آینده را میتوان سده مبارزه با مالکیت منابع آب نامگذاری کرد
هم اکنون آب یک عنصر کم یاب می باشد. توزیع نامتقارن بارندگی در مناطق مختلف منجر به ظهور اقلیمهای خشک و نیمه خشک در مناطق مختلف گردیده است. این مناطق علیرغم برخورداری از توانمندی های بالقوه، در توسعه و پیشرفت خود با عوامل محدود کنندهی آشکاری مواجه می باشد. برای رشد و پیشرفت در این مناطق راه ها را نباید بسته دید بلکه با برنامه ریزی دقیق و اعمال مدیریت همه جانبه در این مناطق می توان شاهد شکوفایی اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی بود.
امروزه آب به عنوان یک نعمت لایتناهی و فراوان تلقی نمی شود بلکه دولت ها و دانشمندان پی به این بردهاند که از ذخایر آبی باید حداکثر بهره برداری را با کمترین اتلاف و ضایعات به عمل آورد. مدیریت منابع آب بخشی از برنامه ریزی توسعه کشورها تلقی می شود. و هر کشوری بر مبنای میزان منابع آب در دسترس، استراتژی و برنامه خاصی را برای بهره برداری بهینه از منابع آب موجود اجرا می نماید
به علت ارتباط مستقیم کشاورزی با آب و طبیعت لذا به شدت از تنش های آبی تأثیر می پذیردعموماً. مناطق خشک که از خصیصه کم آبی و بارندگی کم رنج می برند، در مقایسه با مناطق پر باران از شرایط کشاورزی متفاوتی برخوردار می باشند. کشاورزی در مناطق گرم و خشک نیازمند برنامه ها و استراتژی های سازگار با منطقه می باشد. اما در کشورهای در حال توسعه به علت فقدان مدیریت هوشمند بر منابع آب و عدم به کار گیری راهکارها و عملیات فوق به مراتب بیشتر از تنش های آبی و خشکسالی آسیب می بینند.
در حقیقت آب به عنوان کمیاب ترین نهاده های تولید محصول کشاورزی، نه تنها محدود کننده فعالیت های کشاورزی بلکه محدودکننده دیگر فعالیت های اقتصادی و اجتماعی نیز به شمار میرود
این در حالتی است که ایران در یکی از خشک ترین مناطق جهان قرار گر فته است. کمبود آب در آن مهم ترین تنگنای توسعه کشاورزی به شمار آمده به طوری که بر اساس شاخص موسسه بینالمللی مدیریت آب، ایران در وضعیت بحرانی شدید آبی قرار دارد.
از حدود 37 میلیون هکتار از اراضی مستعد کشاورزی به دلیل محدودیت منابع آب فقط 7/8 میلیون هکتار ا ز اراضی تحت کشت آبی است که با مصرف 93 درصد از منابع آب کشور حدود90درصد از تولیدات غذایی کشور را تأمین میکند. تأمین آب از ابتدا در زمره مهمترین طرحهای توسعهای کشور قرار داشته است
گرچه آب را هم میتوان مانند دیگر نهادههای تولید کشاورزی نظیر کود شیمیایی، سموم دفع آفات، سوخت و غیره خرید و فروش نمود، اما در عمل مشکلاتی در راه انجام این کار وجود دارد. این مشکلات به طور عمده به طبیعت آب بر می گردد چرا کاولاًه یک منبع تجدید شونده است و خوش بختانه هر سال پس از مصرف از طریق نزولات جوی دوره به طبیعت باز می گردد.
ثانًی یک ماده ای فرار است که از طریق کانال ها و آبراهه های سطحی و آبخوان های زیر زمینی از یک منطقهای به منطقه دیگر حرکت میکند. مدیریت صحیح منابع آب پیش شرطی اساسی در افزایش درآمد و بهبود سطح زندگی و شرایط روستاییان محسوب میشود.[2] پس روشن است که بررسی منابع تأمین آب به ویژه در بخش کشاورزی موجب میشود تا محدودیتها و مشکلات را شناخته و در نتیجه جهت مدیریت صحیح آن اقدامات لازم صورت بگیرد.
-2 روش پژوهش
برای انجام این تحقیق ابتدا منابع مختلفی از مقالات، کتابها و سایتهای اینترنتی مورد بررسی و استفاده قرا گرفت و در مرحله دوم به صورت کیفی و با به کارگیری انواع فنون مشاهده و مصاحبه به شیوهی نیمه ساختار مند از کشاورزان و آببران و کارشناسان بخش کشاورزی فعال در منطقه مورد مطالعه صورت گرفت. اطلاعات از تعداد پنج
کارشناس، سه نفر آببر، و تعداد سیوچهار کشاورز در روستاهای مختلف که به صورتکاملاً تصادفی انتخاب شده بودند جمعآوری گردید.
-3 منطقه مورد مطالعه
شهرستان رباطکریم در جنوب غربی استان تهران واقعشده و با وسعتی معادل 275 کیلومترمربع در طول جغرافیایی 4 :51 و عرض جغرافیایی 28 :35 قرارگرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 1050 متر هست. این شهرستان از شمال به شهرستان شهریار از جنوب به شهرستانهای ری و اسلامشهر از شرق به شهرستان بهارستان و از غرب به شهرستان زرندیه از توابع استان مرکزی محدود است
از ابتدای پیدایش شهرستان رباطکریم به علت شرایط مناسب و وجود زمینهای حاصل خیز سفره آب های زیر زمینی، قناتهای فراوانی که امروزه کاملاً خشکشدهاند همچنین عبور رودخانهای که از منطقه استان البرز جاری بوده و از قسمت میانی دشت رباطکریم عبور میکرده و تا مزارع شهرستان ورامین جاری بود. رباطکریم منطقهای با پتانسیل بالایی برای کشاورزی بوده است. روزگاری انگور و سیب رباطکریم شهره خاص و عام بوده و رباطکریم بهعنوان قطب تولید انگور و محصولات جانبی آن علاوه بر دارا بودن مزیت نسبی، شهرت فراوانی داشته است.
اما با ایجاد سد امیرکبیر و گذشت زمان و تأثیر عوامل طبیعی مانند خشکسالی و به دنبال آن تغییر تدریجی اقلیم و با استناد به دادههای هواشناسی ایستگاههای موجود در منطقه و ایستگاه فرودگاه امام خمینی - ره - و با توجه به تأثیر توأم پدیدههای هواشناسی و حالت متوسط اتمسفر اقلیم منطقهعموماً خشک و بیابانی گزارش شده است؛ و تغییرات متوسط درجه حرارتنسبتاً زیاد بوده و از حداقل - 0 2 درجه سانتیگراد در دیماه تا حداکثر 40 درجه سانتیگراد در تیرماه در نوسان میباشد.
متوسط بارندگی در منطقه 238 میلیمتر و حدود نیمی از آن در زمستان واقع میباشد درحالیکه از اواسط اردیبهشت تا اواخر مهرماه باران قابلتوجهی در منطقه نمیبارد. این در صورتی است که در حال حاضر اصلی ترین منبع تأمین آب کشاورزی این شهرستان آب کانال محمدیه و کانال نواب می باشد. کانال نواب به صورت فصلی، اما کانال محمدیه به صورت دائمی تأمین کننده آب بخش کشاورزی در این شهرستان می باشد.
شکل :1 سیمای استان تهران به تفکیک شهرستان
