بخشی از مقاله
چکیده
آسیاب ریگاره در بافت تاریخی محمدیه واقع شده است و جلوه ای از معماری دستکند در شهر نایین به شمار می آید. عدم وجود رود جاری در این منطقه و وفور قنات باعث شده که در گذشته علاوه بر استفاده از آب قنات برای کشاورزی و مصارف روزانه، در مسیر این قنات ها آسیاب هایی را طراحی کنند که از انرژی آب آن برای تولید آرد بهره گیری شود.
از جمله قنات های قدیمی نایین، قناتکِه» خسرو« است که آسیاب ریگاره در مسیر آن حفر شده است. معماری این آسیاب از نوع معماری دستکند عمودی و در دسته فضاهای زیر زمینی قرار می گیرد.نگارندگان در این مقاله می کوشند با روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی، تاثیرآب قنات برشکل گیری آسیاب زیر زمینی ریگاره را بررسی کنند.نتیجه پژوهش بیانگر آن است که طراحی و حفر این آسیاب به عنوان یک سازهء آبی وابسته به قنات علاوه بر جنبه تکنیکی برای آبرسانی قنات مذکور،در وهله اول به مثابه اجازه حق عبور قنات از زمین های این منطقه بوده و جنبه حقوقی داشته است.
مقدمه
انسان از گذشته همواره با استفاده از پتانسیل های محیط اطراف خود و شناخت حاصل از آن سعی در فراهم ساختن بستر مناسبی برای زندگی و اسکان خود داشته است. ایرانیان با درک این اصل که آب در جست وجوی گود ترین نقطه به حرکت در می آید، توانسته اند ابتکار جالبی زده و با احداث کور های زیر زمینی موسوم به قنات، آب را از درون زمین بیرون بکشند و به نقطه مصرف انتقال دهند.
قنات یک نظام آبرسانی است که از دیر باز در ایران وجود داشته است ومهم ترین و متداول ترین وسیله بهره برداری از منابع حیاتی آب زیر زمینی است که بدون نیاز به نیروی مکانیکی و تنها با استفاده از نیروی گرانشی زمین به سطح آورده می شوند. اکثر منابع موجود در زبان فارسی و خارجی، فن قنات سازی را به ایرانیان نسبت می دهند.
قنات ها به ویژه در محدوده داخلی فلات ایران نه تنها نقش مهمی در تامین آب آشامیدنی و کشاورزی داشته اند، بلکه ماندگاری بسیاری از سکونتگاه های شهری و روستایی به آنها وابسته بوده است. در بسیاری از مناطق ایران از قنات برای تولید انرژی نیز استفاده می شده و در جاهایی چندین آسیاب بر سر یک قنات ساخته می شده است.
آسیاب هایی که در مسیر راه یک قنات قرار داشتند، یا روی سطح زمین با مصالح ساختمانی و یا به صورت زیر زمینی و به صورت دستکند ساخته می شدند. بیشر آسیاب هایی که در شهر نایین وجود دارند - که البته خرابه ای بیش، از آنها باقی نمانده است - برای امکان استفاده از آب جاری قنات در میان زمین های کشاورزی، بر روی زمین احداث شده اند. آسیاب های زیر زمینی در عمقی پایین تر از سطح قنات قرار می گرفتند و فشار آب حاصل از این اختلاف، نیروی لازم را برای به حرکت در آوردن سنگ آسیاب فراهم می ساخت.
آسیاب های زیر زمینی از راهرو طویل وباریک کنده شده در دل زمین رُسی به عمق30تا40 متری تشکیل شده اند.در آسیاب هایی که در مقیاس منطقه کار می کرده اند، تنها به فضا های اصلی لازم مانند صحن آسیاب، محل استراحت آسیابان، محل استقرار سنگ آسیاب،تنوره،سکوها و نورگیر ها بسنده نمی شده و فضاهایی چون اتاقک بازرسی، فضای اقامتی برای مراجعه کنندگانی که از راه دور می آمدند، انبار و مخزن غلات و محل استقرار حیوانات باربر نیز در دل زمین پیش بینی می شده است.
آسیاب ریگاره به عنوان تنها آسیاب زیر زمینی نایین با تکیه بر آب قنات کِه خسرو با انژری پتانسیل آب قنات کِه خسرو کار می کند و با فن و تکنیک معماری دستکند ساخته شده است. در این مقاله نخست به معرفی پیشینه قنات و آسیاب در ایران پرداخته می شود و سپس به بررسی آسیاب ریگاره و نقش قنات کِه خسرو در شکل گیری مکان و فضای معماری آن خواهیم پرداخت. همچنین مقاله حاضر بر پایه مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های میدانی به این سوالات پاسخ می دهد:
چرا با وجود آسیاب هایی که در زمین های کشاورزی وجود داشته، باید یک آسیاب زیر زمینی با شیب تند که یک ممیزی منفی به شمار می آید در مسیر قناتی که مالکیت آن متعلق به روستای دیگری است ساخته شود؟
چه عامل یا عواملی باعث شده تا این آسیاب، به عنوان تنها آسیاب زیر زمینی شهر نایین، در این نقطه ساخته شود؟
پیشینه تحقیق
در مقاله آقای سلطانی - - 1392 که اولین بار آسیاب ریگاره را معرفی می کند، دلیل ساختن این آسیابسازه، سُرنا ای که در مسیر قنات وجود دارد ذکر شده و ایشان از دید تکنیکی به آسیاب نگاه می کند؛ در صورتی که این چنین نیست و برای این قنات وجود سازه سُرنا برای تکنیک آبرسانی کافی بوده، و در واقع ساختن این آسیاب جنبه حقوقی داشته است.
قنات و پیشینه آن در ایران
قنات کلمه ای عربی است که مفهوم لغوی آن کانال،ترعه و...است. معادل لاتین قنات »کانا« و در زبان پهلوی»کهس« و معادل فارسی آن »کاریز« یا »کهریز« است که امروزه بیشتر در شرق ایران و افغانستان از آن استفاده می شود. این کلمه در اصفهان به صورت کِی«» و در روستاهای جنوب شرقی ایران به صورت کِه«» کاربرد دارد.
قنات تونل یا دالانی است که آب موجود در منابع و سفره های نسبتا عمیق زیر زمینی را جذب کرده و در جهت کاهش ارتفاع هدایت می کند،حفر چاه هایی در فاصله های معین - 5تا20متر - جهت دسترسی به دالان زیر زمینی، تخلیه خاک حاصل از حفاری آن و همین طور تهویه هوا الزامی است. این چاه ها هیچ نقشی در کارکرد قنات یعنی تهیه آب ندارند - بجز مادر چاه - وقنات در واقع چاهی افقی در جهت شیب است.
قنات های ایران خود تابعی است از اقلیم ایران،زیرا هرچه باران سالانه مناطق مختلف بیشتر باشد، طول قنات ها کمتر و مادر چاه آنها کم ژرفاتر است و بر عکس هرچه باران سالیانه مناطق کمتر باشد، طول قنات ها بیشتر و مادر چاه آن ها ژرف تر است
چنان که معروف ترین قنات های ایران شامل طولانی ترین قنات با120کیلومتر در یزد و عمیق ترین با عمق مادر چاه در حدود400متر»قنات کیخسرو گناباد و بیدخت« وقدیمی ترین قنات با بیش از 1200سال قدمت - سناباد مشهد - و...در این نواحی قرار دارد.
ظاهرا قنات نخستین بار حدود5تا7هزار سال پیش توسط ایرانیان ساکن فلات ایران ابداع شده است. محل و تاریخ احداث اولین قنات روشن نیست ولی به نقل از کرجی، ریاضیدان قرن11ه.ش شواهدی حاکی از تخریب یکی از قدیمی ترین قنات ها در سال1335قبل از هجرت714»قبل از میلاد«در دست است که توسط سارگون بابلی صورت گرفته است. در همین دوران»یعنی حدود2تا3هزار قبل«قنات در سرار فلات ایران، از ارتفاعات ارمنستان تا دشت بلوچستان و از جنوب کردستان تا آسیای مرکزی وجود داشته است
تادهه1960 اکثر مناطق واقع در نواحی مرکزی ایران به وسیله قنات احیا و آبیاری می شدند، زیرا عمده آب این مناطق از منابع زیر زمینی تامین می شود. فیشر معتقد است که %80 فعالیت های مردم ایران بر پایه، آب های زیر زمینی استوار است.
هنوز هم یکی از منابع عمده تامین آب کشاورزی و آشامیدنی در قسمت های زیادی از فلات داخلی ایران قنات است. این اهمیت با میزان خشکی رابطه مستقیمی دارد و نواحی خشکتر هنوز وابستگی بیشتری به قنات دارند. - بهنیا، - 18:1367 استفاده از قناتها و چشمه ها به عنوان یک منبع انرژی دیر پای،امروزه مسئله فراموش شده است، واقعیت این است که روستائیان ما قرنهاست که دقیقا از انرژی پتانسیل آبهای جاری در بکار انداحتن آسیاب های آبی ویا ماشین های دیگر همچون»آبدنگ«سود جسته اند.
آسیا و آسیاب و پیشینه آن
آسیا ابزاری است که از آن برای آرد کردن غلات، خرد کردن سنگ های نمک، گچ یا گرفتن روغن و شیره نباتات استفاده می نمودند.این ابزار، مانند هر ابزار دیگر، از سیر تحول تاریخی برخوردار است. بدون تردیدف نقطه عزیمت این دستائرد بشری، به دوران پیش از تاریخ بر می گردد، از زمانی که انسان برای آرد کردن دانه های گردآورده، سنگی را روی سنگ دیگر به حرکت درآورد،داستان آسیا نیز به چرخش افتاد
واژه آسیاب متشکل از»آس+آب«که به معنی آسیای آبی است و سنگی که با نیروی آب به چرخش درآید، آسیاب نام می گیرد.اختراع آسیاب ها را برخی از محققان در ایتالیا، بیش از23پ.م می دانند
آسیای آبی از جمله تاسیسات مربوط به فن آوری سنتی است که برای به حرکت در آوردن از انرژی پتانسیل آب استفاده می شود. اساس کار آسیای آبی بهره گیری از نیروی آب برای به حرکت در آوردن سنگ روئین آسیاب است که در روی سنگ زیرین قرار گرفته و در روی آن به گرد محور مرکزی خود می گردد.
در مورد آسیاب های آبی می توان گفت که سه گونه چرخ آبی که کار آسیاب های آبی را انجام می داده از زمان باستان در ایران رایج بوده است؛ نخست آسیاب نورس که به زبان فارسی آسیاب تنوره یا آسیاب پره خوانده می شود، دیگری ویترویان که در زبان فارسی آسیاب چرخی نام گرفته است و سومی آسیاب شناور
