بخشی از مقاله
چکیده
فضای جنگ در هر سرزمینی، گونهای خاص از زبان و بیان را میآفریند. این زبان توسط کسانی به کار گرفته میشود که از نزدیک با جنگ دست و پنجه نرم میکنند. از جمله گونههای مکتوب آن زبان، وصیت نامه شهدا میباشد که حاوی پیامهای مهمی است که میتواند برای نسل امروز چه در زمینه شناخت هویت اسلامی چه اهداف جنگ و آرمانهای ملی و میهنی بسیار راه گشا باشد. یکی از روشهای بررسی متن تحلیل گفتمان است.
با توجه به برخی از پیش فرضهای تحلیل گفتمان از جمله اینکه هیچ متن خنثی و بی طرفی وجود ندارد و همه متون در شرایط و موقعیتهای خاص تولید شدهاند میتوان متنهای گوناگونی را بررسی نمود و از لایههای درونی آن ها آگاه شد . البته این امر بدون در نظر گرفتن موقعیت و شرایطی که متن در آنها شکل گرفته امکانپذیر نیست و نمیتوان تحلیل جامع و کاملی از آنها ارائه داد . چرا که برخی از زبان شناسان معتقدند که زبان بیش از آنچه آشکار میسازد، پنهان میکند و کشف این پنهان شدهها نیز سازوکاری دارد تا به آن وسیله بتوان نیت گوینده یا نویسنده را فهمید. تحلیل گفتمان یک رویکرد بین رشتهای و بسیار گسترده است ولی تاکنون از این روش در زمینه تحلیل علمیِ وصیتنامه شهدا کمتر استفاده شده است.
در این پژوهش سعی بر آن است تا به تحلیل گفتمانِ فرازهایی از وصیتنامههای شهدایی همچو سرداران شهید مهدی زین الدین، شهید ابراهیم همت، شهید مهدی باکری، شهید محمود کاوه، شهید حسین خرازی، شهید حسن باقری، شهید عبدالحسین برونسی، شهید عباس بابایی، شهید قاسم میرحسینی و شهید رحمت االله اصفهانی براساس نظریه وان دایک بپردازیم و از این طریق بررسی و رویکردهای زبانی و فرازبانی در این متون تفکر، عقاید و بستر شکل گیری مفاهیم موردنظر آن شهیدان را بررسی و واکاوی نماییم . یافتههای تحقیق حاکی از آن است که رزمندگان علاوه بر توجه به مسائل فکری و ایدئولوژیکی به مسائل جامعه زمان خود نظر داشتهاند که در وصیتنامههای آنها انعکاس یافته است.
جوانان فداکارِ ایرانی، مثنوی جاودانه عشق را با خط سرخ خونین بر صفحه تاریخ نگاشته است. اینان از جادههای لاله و شقایق به کعبه مقصود شتافته و بر آستان شهود حضرت حق، اذان عشق سر میدهند. رزمندگانی که به برکت قدرت عشق به حضرت حق، ترسی از آتش و آهن نداشته و لطف حضرت حق یارشان شد تا حماسه جاودانی خلق کنند. فرزندان غیور ایران زمین در میدانهای پیکار حق علیه باطل حماسه و عظمت آفریدند. در ابتدا لازم است قبل از پرداختن به تحلیل وصیت نامههای شهدا، به مقام شهید و جایگاه شهادت در قرآن و دین اسلام مختصر اشارهای شود. در فرهنگ اسلامی آیات فراوان و روایات متعددی درباره مقام شهدا آمده است که به برخی از آنها اشاره میشود.
» B1والذین قتلوا فی سبیل االله فلن یضل اعمالهم.« - قرآن، محمد/ آیه - 24 کسانی که در راه خدا کشته شدهاند هرگز اعمالشان گم نخواهد شد و اجر و پاداش شان ضایع نخواهد گشت. » B2و لا تقولوالمن یقتل فی سبیل االله امواتٌ بل احیاء و لکن لاتشعرون.« - قرآن، بقره/ آیه - 154 به کسی که در راه خدا کشته میشود مرده نگویید بلکه او زنده است و جاوید، شهید مرده نیست، در نمییابید.
از جمله احادیث و روایاتی هم که به مقام شهید اشاره کرده است، حدیث رسول خدا - ص - است که فرمودند: »شهادت، برترین مرگ هاست.« - مجلسی، - 8:1378 و یا روایت ابوبصیر از امام صادق - ع - است. امام فرمودند: »کسی که در راه خدا کشته شود خداوند گناهان او را نادیده میگیرد.«
- حرعاملی، بی تا: - 88 رایجترین معنای شهید، شاهد عینی یا در معنای فقهی آن شاهد است که دست کم 56 بار به صورت مفرد، جمع و ظرف در قرآن آمده است. - قرشی، - 76:1372 اسلام کسانی را که دراهِ خدمتگزاری به دین خویش جاننثاری کنند صاحب منزلت خاصی می-داند. این امر در منابع دسته اول - قرآن و حدیث - و منابع دسته دوم - سیره، علم رجال و تفسیر - آشکار است. وصیتنامه شهدا حاوی پیامهای بسیار مهمی است که متاسفانه تاکنون کمتر مورد توجه و واکاوی علمی قرار گرفته است. یکی از گونههایی که در حوزه دانش و پژوهش ادبی و بحث از ادبیات جای میگیرد »شرح و تفسیر« متن است.
این شرحها و تفسیرها با این فرض پدید می آیند، که در متن، پیچیدگیهایی وجود دارد و شارع می کوشد، این پیچیدگیها را از متن بزداید. از سوی دیگر در فرآیند فهم متن که در حقیقت، گونهای کشف و شناخت معناست، هدف شارح دست یافتن به معنای تاریک و کشف رازهای متن است. »پس میتوان گفت تحلیل گفتمان ریشه در تلاشهایی دارد که به جای علت کاوی در پی یافتن معنا است.« - قجری - نظری، - 39:1392 لازمه تاویل متن، آگاهی و آشنایی تاویل کننده و شارح متن با بافت فرهنگی و تاریخی است.
در این پژوهش برای بازخوانی متن وصیت نامه-های شهدا از روش تحلیل گفتمان وان دایک استفاده میکنیم. در این راستا تلاش شده است تا به تحلیل متن و رویکرد زبانی و فرازبانی وصیتنامههای شهدای شاخص از استانهای گوناگون بپردازیم. با بررسیهای انجام شده تاکنون چندان پژوهشی با این روش در حوزه ادبیات دفاع مقدس صورت نگرفته است و این روش نوآوری این تحقیق محسوب میگردد.
در حوزه بررسی وصیت نامه ی شهدا به طور کلی پژوهشی با عنوانهای واژههای ماندگار از ابوالحسن ناصرپور و سیدعلی حسینی که به بررسی و تطبیق وصایای شهدا با تعالیم اسلامی میپردازد و بررسی متن وصیت نامه 19 فرمانده شهید از علی محمد پشتدار صورت پذیرفته است که الگوی ما در این تحقیق قرار گرفته است. در زمینه تحلیل گفتمان نیز در تحلیل متون ادبی بررسی متن نامه مسعود غزنوی به ارسلان خان از محدثه قدسی، محمدجعفر یاحقی و مهدخت پورخالقی صورت پذیرفته است.
تحلیل گفتمان وصیتنامه ها
یکی از روشهای پژوهش کیفی که در دهههای اخیر اقبال زیادی به آن شده است و به طور فزایندهای استفاده از آن در حال گسترش میباشد تحلیل گفتمان است. تحلیل گفتمان که در زبان فارسی به سخن کاوی، تحلیل کلام و تحلیل گفتار نیز ترجمه شده است، یک گرایش مطالعاتی بین رشتهای است که از اواسط دهه 1960 تا اواسط دهه 1970 در پی تغییرات گسترده علمیB معرفتی در رشتههایی چون انسانشناسی، قوم نگاری، شعر، معانی و بیان، زبانشناسی و سایر رشتههای علوم انسانی و اجتماعی علاقهمند به مطالعات نظاممند ساختار و فرآیند تولید گفتار و نوشتار ظهور کرده است. - قجری- نظری، » - 33:1392اصطلاح تحلیل گفتمان نخستین بار در سال 1952 در مقالهای از زبان شناس معروف انگلیسی زلیک هریس به کار رفته است.
هریس در این مقاله دیدی صورتگرایانه از جمله، به دست داد. بعد از هریس، بسیاری از زبانشناسان، تحلیل گفتمان را نقطه مقابل تحلیل متن دانستهاند. به اعتقاد این عده تحلیل گفتمان شامل تحلیل ساختار زبان گفتاری مانند گفتوگوها و... و تحلیل متن شامل تحلیل ساختار زبان نوشتاری مانند مقالهها و... است. دیری نگذشت که بعضی از زبان شناسان این مفهوم را در معناهای متفاوتی به کار بردند. دسته اخیر معتقد بودند که تحلیل گفتمان بیشتر به کارکرد و ساختار جمله و کشف و توصیف روابط آن میپردازد.
مطابق این تعریف، در تحلیل گفتمان، برخلاف تحلیلهای سنتی زبان شناسانه، دیگر صرفا با عناصر نحوی و لغوی تشکیل دهنده جمله به عنوان عمدهترین مبنای تشریح معنا، یعنی زمینه متن سروکار نداریم، بلکه فراتر از آن به عوامل بیرونی از متن یعنی بافت موقعیتی، فرهنگی، اجتماعی و غیره سروکار داریم.« - قجریB نظری، - 37:1392 اکنون یکی از اهداف ما در این پژوهش پرداختن و توصیف، به مسایل فرازبانی و عوامل بیرونی متن میباشد. »اگر بخواهیم توصیف ساختاری از گفتمان ارائه بدهیم، باید آن را زنجیرهای از جملههایی بدانیم که با نظم و ترتیب خاصی به دنبال هم میآیند. بعضی از این زنجیره ها، گفتمانهایی منسجم، قابل قبول و معنادار میسازند، اما برخی دیگر چنین نمیکنند.
به عبارت دیگر، یک توصیف ساختاری باید روابط و شرایط گوناگونی را که »گفتمانی بودنِ.« زنجیرههای جملات را موجب میشوند، توضیح دهد.« - ون دایک، - 23:1389 ساختارهای گفتمانمدار دارای مشخصهها و مولفههای هستند که ایدئولوژی خاصی را در سطح جمله منعکس میکنند که میتواند بار مثبت و منفی داشته باشد. در این پژوهش از روش تحلیل گفتمان وان دایک استفاده میشود. »تئودور آدریانوس وان دایک« در کتاب خود با عنوان »مطالعاتی در تحلیل گفتمان« به چند بحث اصلی میپردازد.
-1 بحث های نظری گفتمان یعنی زبان، ایدئولوژی و قدرت -2 تحلیل متن در حوزه بازتاب مسایل اجتماعی شایان ذکر است که در نظریه وان دایک گفتمان قدرت به منزله قدرت سرکوب گر نیست و منظور نیروی مولد درونی است که از طریق معرفت و آگاهی در ذهن و زبان فرد جاری میگردد. با این همه در وصیتنامه شهدا از آنجا که مخاطب، عزیزانشان هستند و معمولاً سخن از توصیههای ضروری فرد به اطرافیان است، گفتمان قدرت چندان جایگاهی در این بین ندارد لذا از طرح آن در این متن خوداری مینماییم . البته گاهی در وصیتنامه شهدا به مطالبی برمیخوریم که نسبت به دشمنان از موضع قدرت و با لحن حماسی سخن گفتهاند. »هدف عمده تحلیل گفتمان این است که تکنیک و روش جدیدی را در مطالعه متون، فرهنگها، سیاست و اجتماع و... به دست آوریم.« - بهرام پور، - 21:1378 از این منظر میتوان به افق های فکری، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و. . . شهدا دست یابیم.
مفهوم گفتمان، به معنی تجلی زبان در گفتار و نوشتار به کار برده میشود؛ اما در بیان کلاسیک بر زبان به عنوان »حرکت در عمل« همواره تاکید شده است. بدین طریق کلمات و مفاهیم که اجزای تشکیل دهنده ساختار زبان هستند، ثابت و پایدار نبوده و در زمان-ها و مکانهای متفاوتی دگرگون شده و معنای مختلفی را بیان میکند. از این رو ساختار زبان همواره تغییرپذیر بوده است. - سلیمی، - 55:1383 بنابراین ایدئولوژی رزمندگان در لایههای سخنشان لانه گزیده و گاه در برخی مسایل شفافیت خود را از دست داده و به مخاطب اجازه میدهد برداشتی مطابق دلخواه از آن داشته باشد.
میدانیم که کلام مجموعهای از واژگانی است که در کنار هم مفهومی را القا میکند. پس »واژگان در موقعیتها و شرایط زمانی و مکانی مختلف، معنای جدیدی کسب میکنند.« - یارمحمدی، - 11:1389 »در یک متن باید دید که چگونه واژههای مختلف تشکیل دهنده آن به تولید واقعیت و توصیف فضایی که نویسنده در آن مینگارد، کمک میکنند. ایدئولوژی خاص نویسندگان در انتخاب واژگان امری موثر است.« - سلطانی، - 127:1384 محدوده این مقاله از وصیت نامههای شهدای شاخص ایران در استانهای مختلف که نمونهای از وصیتنامههای همه شهدا می باشد برگزیده شده و در انتخاب آنها هیچ تعمدی در کار نبوده است چرا که هدف، بررسی پیام و زبانهای حال همه شهدا میباشد و این وصیتنامهها به مثابه مرواریدی از آن دریای پر گوهر است.
شهدا در زمانه خاص با شرایط اجتماعی خاص زیستهاند لذا با بررسی کلام آنها که در وصیتنامههای آنان به یادگار باقی مانده؛ میتوان به انتظارات و دغدغههای درونی آنها و مفاهیم و مسایلی که با آنها درگیر بوده-اند پی برد. در وصیتنامه ها رزمندگان از واژگان خاص ]اسم، فعل، قید و. . . [ نحو و بیان برای تبیین وضعیت موجود استفاده میکنند. بررسی بسامد و توجه ویژه رزمندگان به برخی واژگان و تعابیر در سخن میتواند افقهای فکری آنان را باز نماید.
برای تحلیل گفتمان، متن را از دو دیدگاه زبانی و فرازبانی مورد توجه قرار میدهیم . میدانیم سطح زبانی مقوله گستردهای است که به سه سطح آوای، لغوی و نحوی قابل تقسیم بندی است. - شمیسا، - 153:1373 در سطح زبانی به واژه، فعل، دستور و آرایههای ادبی میپردازیم. آنچه در سطح فرازبانی مطرح میشود پرداختن به ایدئولوژی خاص نویسنده، احساسات ملیگرایانه، باورها و اندیشههای مذهبی و اعتقادی، مسایل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی، اخلاقی و... است.
B1 رویکرد زبانی
B1B1 سطح زبانی
با بررسیهای انجام شده در این وصیتنامهها مشخص شد که تعداد جملات معلوم بیش از جملات مجهول است همین امر بیانگر اطمینان نویسنده به کلام خود و پرهیز از شک و دودلی در کلام میباشد. در این بخش به بررسی لغات و ترکبیات عامیانه-اصطلاحات و ترکبیات عربی- وجه فعل میپردازیم.
-1-1-1 لغات و ترکبیات عامیانه
لغات و ترکیبات عامیانه شامل ترکیبات قدیمی و کهنی میشود که در گذشته مورد استعمال قرار میگرفته است و اکنون در میان روزگار ما با بسامد کمتری مورد استفاده عوام قرار میگیرد.
در وصیتنامه شهید همت چنین آمده است:
» B1ای عزیزان من توجه کنید! ... امام مظهر صفا، پاکی و خلوص و دریایی از معرفت است. فرامین او را مو به مو اجرا کنید تا خداوند از شما راضی باشد زیرا او ولی فقیه است و ارزش بالایی دارد..«
