بخشی از مقاله
چکیده
نقص توجه یکی از مهمترین اختلالات عصبی دوران کودکی است که در صورت عدم درمان بهموقع، ممکن است تا سنین بزرگسالی گریبانگیر فرد باشد و او را از یادگیری و پیشرفت تحصیلی و شغلی بازدارد. حدود 3 تا 7 درصد کودکان ابتدایی دچار این اختلال هستند که معمولاً با افت تحصیلی و مشکلات رفتاری و شناختی دیگر همراه خواهد شد. عدم تمرکز، حواسپرتی، فراموشی و تکانشگری در مورد اختلال نقص توجه - بیشفعالی از عوارض عام است و اقدام والدین به شناسایی زودهنگام این اختلال را میطلبد. درمانهای دارویی مرسوم این اختلال میتواند عوارض جانبی و اثرات نامطلوب بررشد جسمی و ذهنی کودکان در آینده دارد.
هدف پژوهش حاضر استفاده از فناوری واقعیت مجازی مبتنی بر تصاویر واقعی در کمک به بهبود توجه در کودکان مبتلا به نقص توجه است. در این طرح، از یک کلاس درس واقعی با سناریوها و محرکهای برهمزنندهی تمرکز متنوع بهکمک دوربین 360 درجه فیلمبرداری شده و تصاویر بعد از تدوین طی 9 جلسهی درمانی با هدست مخصوص به کودکان دارای نقص توجه نشان داده شده و از آنها سؤالاتی در مورد محتوای نمایش دادهشده پرسیده میشود.
هدف نهایی تقویت توجه پایدارو انتخابی کودکان در حضور عواملی است که معمولاً حواس دانشآموزان را در کلاس پرت میکنند. از جمله مزایای این روش میتوان به فراهم کردن محیطی سرگرمکننده برای افزایش انگیزه و علاقه کودکان به درمان و همچنین ثبت دقیق تمام رفتارها و عملکردهای کودک اشاره کرد. جهت سنجش اعتبار محتوایی، پرسشنامههایی در اختیار متخصصان قرار گرفت و پس از اعمال نظرات اصلاحی، میزان همنظری متخصصان با استفاده از ضریب توافق کاپا برابر 0,83 محاسبه شد که اعتبار قابل قبول آن از دید متخصصین را نشان میدهد.
-1مقدمه
توجه محور اصلی روانشناسی شناختی و یکی از عملکردهای مهم ذهن میباشد که در ساختار هوش، حافظه، تمرکز و ادراک نقش مهمی ایفا میکند. به بیان دیگر، توجه یک توانایی ذهنی برای انتخاب یک رسته اطلاعات خاص و پردازش آن بهمنظور استخراج دانش است. از این رو نداشتن توجه یکی از عوامل اصلی ناتوانیهای یادگیری به حساب میآید. توانایی توجه این قابلیت را در فرد ایجاد میکند که بدون درنگ به گزینش آن دسته از محرکهای درونی یا بیرونی که برای حل مسئله حائز اهمیت میباشد بپردازد و آنها را سریع، صحیح و پیوسته مورد بررسی قرار دهد و در عین حال از توجه به محرکهای غیر مرتبط بازداشته شود .[1]
وجود اختلال در توجه یکی از مشکلات مرسوم بهویژه در سنین کودکی و مقطع دبستان است که به افت تحصیلی و سایر مشکلات شناختی و رفتاری میانجامد. با توجه به شیوع 3 تا 7 درصدی این اختلال، تدوین راهکاری برای درمان آن ضروری بهنظر میرسد. یکی از شایعترین و متداولترین اختلالات روانپزشکی و روانشناختی کودکان و نوجوانان، اختلال بیشفعالی و کمتوجهی1 میباشد که باعث آسیبهای مختلف تحصیلی، اجتماعی و رفتاری در آنها میشود.
این اختلال از سنین کودکی شروع میشود و تا بزرگسالی ادامه مییابد. میزان مبتلایان به این بیماری 4 تا 8 درصد اعلام شده است. این اختلال با سه رفتار بیش فعالی، کم توجهی و تکانشگری مشخص میشود توجه اقسام مختلفی دارد که عبارتند از: توجه انتخابی، توجه پایدار، توجه متمرکز، توجه تقسیمی و توجه متناوب .[2] توجه انتخابی به معنای توجه به تکلیفی خاص و نادیده گرفتن سایر محرکها است که با فیلتر کردن، اطلاعات غیرمرتبط بازشناختی مغز را کاهش میدهد. در این نوع توجه افراد باید اطلاعات موردنظر و محرکهای غیرمرتبط را از هم تشخیص داده و محرکهای غیرمرتبط را حذف کنند. توجه متمرکز توانمندی افراد برای نادیده گرفتن بخشی از واقعیت است تا بتوانند بر سایر بخشها تمرکز کنند.
توجه تقسیمی به توانایی بر توجه بر بیش از یک مورد به طور همزمان اشاره دارد و عالیترین نوع توجه است. توجه متناوب توانایی انعطافپذیری ذهنی برای جابهجایی توجه از یک فعالیت به فعالیت دیگر میباشد .[3] توجه پایدار توانمندی افراد در متمرکز نگه داشتن تمرکز برای مدت طولانی با وجود منابع مختلف اطلاعات است. از آزمونهای مهم در سنجش توجه پایدار آزمون عملکرد پیوسته میباشد .[4] یکی از مشکلات کودکان دبستانی، عدم توانایی برای حفظ توجه در حضور محرکهای غیرمرتبط در محیط کلاس است؛ بنابراین راهکاری که بتواند توجه پایدار و انتخابی را بهبود ببخشد، در افزایش قدرت یادگیری کودکان دچار نقص توجه نقش مهمی را ایفا میکند.
پیشرفت فناوری میتواند کمک زیادی به کودکان با اختلالات روحی و ذهنی مانند نقص توجه داشته باشد. از جملهی این فناوریهای نوین میتوان به واقعیت مجازی اشاره کرد. فناوری واقعیت مجازی یک محیط الکترونیکی است که با استفاده از جلوههای بصری سهبعدی، محیطی شبهواقعی را برای ما شبیهسازی میکند. در این محیط کاربر حوادث و رخدادهای مطابق با دنیای واقعی را از طریق حسگرها دریافت کرده و گمان میکند در محیط واقعی قرار دارد و این غوطهوری سبب تثبیت تجربه در ذهن او میگردد .[5]
یکی از شاخههای نوین فناوری واقعیت مجازی، استفاده از تصاویر فیلبرداری شده با دوربینهای 360 درجه و انتقال یک تجربهی واقعی به بیننده با کمک هدستهای مخصوص و گوشیهای هوشمند است که در مقایسه با نرمافزارهای شبیهسازی واقعیت مجازی، میتواند تجربهی غوطهوری نابتری را مهیا کند .[6] از مزایای سیستم واقعیت مجازی مبتنی بر تصاویر واقعی میتوان به استفاده از محیط مناسب برای هر بیمار با توجه به شرایط خاص او، طراحی محیط سرگرمکننده برای افزایش انگیزه بیمار و مقرون به صرفه بودن آن اشاره کرد. با توجه به کاربرد روزافزون واقعیت مجازی در درمان بیماریهای پزشکی و روانشناختی، هدف پژوهش حاضر تدوین و اعتبارسنجی یک بستهی واقعیت مجازی بهمنظور ارتقای سطح توجه انتخابی و پایدار کودکان میباشد.
-2پیشینهی پژوهش
دانشآموزان مبتلا به نقص توجه توانایی گوش دادن، تمرکز کردن و تمام کردن کارهای خود را ندارند و به راحتی حواسشان پرت میشود، در مدرسه قادر به انجام دستورالعملها نمیباشند و به دلیل مشکل عدم توجه یا عدم تمرکز بر تکلیف مورد نظر دچار سردرگمی میشوند. این کودکان نسبت به کودکان نرمال صلاحیت رفتاری در بسیاری از جنبههای زندگی را ندارند. لذا اقدام به موقع همراه با انتخاب روش درمانی مناسب میتواند اختلالات رفتاری و یادگیری آنها را بهبود بخشد. امروزه این بیماری توسط داروهای مختلف مانند ریتالین درمان میشود که این داروها عوارض جانبی مانند کاهش اشتها، کاهش وزن، اختلال در خواب و اثرات نامطلوب بر رشد ذهنی کودکان در آینده دارد .[7]
علاوه بر درمانهای دارویی و روانشناختی رایج، مطالعات زیادی با بهرهگیری از رایانه، فناوری اطلاعات و تکنولوژیهای نوین بر روی این کودکان انجام شده است که به طور نمونه میتوان به موارد زیر اشاره کرد. در سال 2016، سلیمانی و همکاران به بررسی بازی آموزشی کامپیوتری برای بهبود توجه در کودکان بیش فعال پرداختند. این بررسی بر روی کودکان 9 تا 11 سالهی بیش فعال انجام شده است. نمونهها شامل 100 کودک که 50 نفر نرمال و 50 نفر دارای اختلال بیش فعالی هستند میباشد.
دادهها با استفاده از نرم افزار SPSS و تحلیل روش کوواریانس مورد بررسی قرار گرفتند .[8] در سال 2014، اورکی و همکاران روشی برای افزایش توجه انتخابی بینایی کودکان نارساخوان با استفاده از بازیهای ویدویی ارائه نمودند .[9] در سال 2013 به بررسی اثر واقعیت مجازی بر کودکان ADHD، اوتیسم و فلج مغزی پرداخته شده است. در دهه گذشته واقعیت مجازی به طور فزاینده به عنوان ابزار درمانی استفاده شده است. محیط شبیهسازیشده یک محیط ایمن و انعطاف پذیر است که متناسب با شرایط کودک قابل طراحی است. .[10] در سال 2007، Parsons و همکاران به مقایسه عملکرد توجه در کودکان مبتلا به ADHD و کودکان نرمال در یک کلاس درس مجازی پرداختند.
در یک بررسی Cho و همکارانش در سال 2002، به استفاده از تکنولوژی واقعیت مجازی همراه با نوروفیدبک برای درمان کودکان پرداخته است. هدف این بررسی افزایش توجه و کاهش تکانشگری در کودکان مبتلا به نقص توجه-بیش فعالی میباشد. در این محیط مجازی یک تخم دایناسور وجود دارد و کودک با افزایش توجه خود باعث شکسته شدن آن میشود و با هر بار شکستن تخم دایناسور یک قسمت از پازل حل میشود. برای دستیابی به سیگنال مورد نظر برای شکستن تخم دایناسور کودک تلاش میکند توجه خود را بالا ببرد. .[2]
با توجه به پژوهشهای صورت گرفته میتوان نتیجه گرفت قرار دادن بیماران در محیط واقعی گاهی باعث بروز مشکلات و خطر برای آنها میشود و واقعیت مجازی به عنوان یک راه حل برای این مشکل است. همچنین واقعیت مجازی نسبت به قرار گرفتن در محیط واقعی مقرون به صرفه و حریم خصوصی بیمار را تضمین میکند. بنابراین میتوان واقعیت مجازی را به عنوان یک ابزار مداخلهگر در توانبخشی کودکان ADHD معرفی کرد.
-3 روش پژوهش
در این پژوهش از فناوری واقعیت مجازی مبتنی بر تصاویر واقعی استفاده شده است. پژوهشهایی که تاکنون با استفاده از فناوری واقعیت مجازی صورت گرفته، مبتنی بر شبیهسازی موقعیتهای واقعی بر اساس مدلسازی رایانهای و قرار گرفتن کاربر در یک محیط ساختگی است. امروزه از دوربینهایی با قابلیت فیلمبرداری و عکسبرداری 360 درجه جهت فراهم ساختن یک محیط کاملا واقعی استفاده میشود که بهکمک هدستهای مخصوص روی گوشیهای هوشمند دارای حسگر ژیروسکوپ قابل مشاهده است .
