بخشی از مقاله
چکیده :
کنترل سیلاب عبارتست از پیشگری و مقابله با دبی مازاد بر ظرفیت طبیعی رودخانه و یا هرز آبهای سطحی »رواناب ها «حاصل از بارندگیهای شدید در سطح حوزه های آبخیز به منظور استفاده بهینه از آن و جلوگیری از خسارات جانی و مالی ناشی از آن. بنابراین با توجه به چنین تعریفی بررسی و تعیین میزان دبی اوج یا دبی پیک آبراهه ها و رودخانه ها در هر حوزه از اهمیت ویژه ای در کنترل و مهار سیلابها خواهد داشت.لذا در رودخانه مورد مطالعه کرگانرود تالش که یکی از رودخانه های بزرگ و مهم غرب استان گیلان بوده و از بهم پیوستن چند آبراهه یا سرشاخه آبی بنامهای ، آبراهه وزنه سی ، آبراهه آق اولی ، آبراهه دران ، آبراهه حسن دیر مانی ، آبراهه داش دیبی ، آبراهه ناوان و قلعه بین تشکیل شده است که خروجی یا out let حوزه بزرگ کر گانرود از داخل شهر تالش عبور نموده، ضرورت تشخیص داده شد تا مطالعات سیل و رسوب در این حوزه بزرگ در غرب گیلان انجام شود.
مشخصات آبخیز بزرگ کرگانرود تالش :
حوزه آبخیز بزرگ کرگانرود تالش با مساحتی حدود 61 هزار هکتار که بیش از 60 درصد آن را اراضی مرتعی و حدود 30 درصد آنرا اراضی جنگلی و حدود 10 درصد بقیه نیز جزء اراضی زراعی و سایر کاربری ها می باشد. این حوزه آبخیز به 9 زیر حوزه آبخیز کوچکتر تقسیم شده که هر زیر حوزه بعنوان یک واحد هیدرولوژ یکی با مختصات و مشخصات خود معرفی شده اند. بررسی هواشناسی و اطلاعات مکتسبه از شرکتهای آب منطقه ای گیلان در طی 30 سال آماری نشان میدهد که دبی حداکثر لحظه ای رودخانه کر گانرود تالش - محل ایستگاه ماشین خانه - حداقل حدود 20 متر مکعب بر ثانیه در سالهای 39-40 و حداکثر حدود 289 متر مکعب بر ثانیه در سالهای 42-43 بر آورد شده اشت به طور متوسط دبی حداکثر لحظه ای این رودخانه حدودا" در اکثر سالهای آماری مورد بررسی به میزان 60 متر مکعب بر ثانیه بوده است.
نکته قابل توجه اینکه دبی حداکثر روزانه این رودخانه نیز در سالهای 1346 به میزان 327 متر مکعب بر ثانیه گزارش شده و حداقل آن نیز در حدود 19 متر مکعب بر ثایه در سال 40 گزارش شده است. طبق بررسیهای آماری از وضعیت دبی رودخانه کرگانرود مشخص گردید که در هر سال که میزان دبی آب رودخانه بیشتر از 100 متر مکعب بر ثانیه شده ، طغیان رودخانه ، سیلاب و آب گرفتگی شدید در اراضی و منطق مسکونی و پایین دست حوزه پدید می آید. ضریب شکل حوزه آبخیز کر گانرود تالش حدو 0/4 و ضریب گراولیوس آن 1/4 و نسبت گردی حوزه نیز حدود 0/48 محاسبه گردیده است که نشان از یک حوزه نسبتا" کشیده را تداعی می نماید. حداقل ارتفاع حوزه بزرگ کرگانرود -20 متر از سطح دریا آزاد و حداکثر ارتفاع آن 3000 متر از سطح دریا می باشد. متوسط شیب حوزه کرگانرود حدود 34 درصد که نشان از یک حوزه آبخیز پر شیب را دارد. میزان رسوب ویژه در هر یک از زیر حوزه رزه به میزان 250 تن در هر کیلومتر مربع بر آورد شده است. میزان شدت فرسایش خاک به روش پتانسیل رسوبدهی در زیر حوزه های کر گانرود با حداقل کمتر از 20 تن در زیر حوزه داش دیبی و دیز گاه و حداکثر مقدار آن در زیر حوزه آبخیز بیش از 80 تن در زیر حوزه های رزه و وزنه سر برآورد گردیده است.
به منظور بررسی پتانسیل سیلاب تولید سیلاب و هرز آب در هر یک از زیر حوزه های مذکور و نهایتا" زیر حوزه بزرگ و اصلی کرگانرود نیاز به بررسی و ارزیابی عوامل و پارامترهای موثر در تولید سیلاب در هر زیر حوزه بطور جداگانه می باشد. وقتی باران در سطح حوزه آبخیز شروع به باریدن می گردد، قسمتی از آن در اثر نفوذ در خاک و زمین از دسترس خارج می گردد که با توجه به میزان نفوذ پذیری خاک ، وضعیت پوشش گیاهی زمین ، درجه شیب زمین و توپوگرافی آن، میزان جذب ونفوذ آب در زمین متغیر می باشد مسلما" در خاکهایی که نفوذپذیری بالایی دارند و از پوشش گیاهی مناسبی برخودار می باشند و شیب زمین نیز نسبتا" متعادل و مناسب می باشد ضریب تولید هرز آب و سیلاب به مراتب کمتر بوده و حتی ممکن است هیچگونه هرز آب و سیلابی در آن رخ ندهد. و بلعکس در حوزه های با خاک نفوذ ناپذیر و یا کم نفوذ با پوشش گیاهی تنک یا لخت ، ضریب تولید هرزآب و سیلاب آنقدر زیادست که با کوچکترین بارندگی شدید، سریعا" هرز آب و سیل از بالا دست حوزه به سمت پایین روان می گردد. بنابراین جهت مقابله و یا پیشگیری علمی و فنی با سیلاب در هر حوزه آبخیزی لازمست به سه پارامتر یا عامل توجه ویژه نمود:
-1 عامل توپوگرافی یا پستی و بلندی -2 عامل نوع خاک و جنس زمین -3 عامل نوع ومیزان پوشش گیاهی و پوشش سطحی زمین در حوزه به منظور بررسی این سه عامل مهم در بروز سیلاب در هر یک از زیر حوزه های کر گانرود تالش اقدام به بازدیدهای صحرایی و مشاهدات عینی و مطالعه نقشه های پوشش گیاهی ، نقشه خاک و اراضی شده است که طی این مطالعان صحرایی ، اطلاعات زیر از کل حوزه و زیر حوزه های آن بدست آمده است:
-1 زیر حوزه آبخیز - آبراهه - ناوان: این زیر حوزه بعنوان یک واحد هیدرولوژیکی تقزیبا" از ارتفاعات 2800 متری حوزه سرچشمه گرفته و در ارتفاعی حدود 900 متری در منطقه ای معروف به نام " مریان " به شاخه اصلی حوزه متصل می گردد. پوشش گیاهی این زیر حوزه اکثر مرتعی بوده که در بعضی از مناطق اراضی زراعی دیم بصورت پراکنده نیز مشاهده می گردد. مساحت این زیر حوزه حدود 3700 هکتار و ضریب گراولیوس یا ضریب گردی آن که نشان از پتانسیل ظاهری سیل خیزی آن می باشد حدود 1/6 می باشد که چون از عدد 1 دورتر و بزرگتراست نشان میدهد که این حوزه کشیدگی داشته و از شکل دایره خارج بوده و ضریب و پتانسیل سیل خیزی آن به لحاظ شکل ظاهری کم می باشد.
لازم به توضیح است که مساحت مراتع این زیر حوزه حدود 2775 هکتار و اراضی جنگلی آن حدود 650 هکتار و بقیه اراضی حوزه نیز جزء اراضی زراعی می باشد . متاسفانه دراین زیر حوزه که بخشی از آن مراتع ییلاقی بوده بدلیل بهره برداری بی رویه از مراتع و عدم رعایت ظرفیت و فصل چرایی، پوشش گیاهی بشدت کاهش یافته و بهمین دلیل سیلابهایی با دبی زیاد و مخرب در آن مشاهده شده و در اغلب مسیر آبراهه آن آثار فرسایش رودخانه ای ، فرسایش آبراهه ای و حتی خندقی نیز مشاهده شده و می توان گفت منشاء مقادیر زیادی از رسوبات و روانه گلی ها حوزه بزرگ کر گانرود در پایین ، ناشی از این زیر حوزه ها می باشد.
-2 زیر حوزه آبخیز دیزگاه - از حوزه آبخیز بزرگ کر گانرود تالش - : این زیر حوزه بعنوان یک واحد هیدرولوژیکی محسوب شده و تقریبا" از ارتفاع 2700 متری سرچشمه گرفته و در ارتفاع 1100 متری به رودخانه آق اولر متصل می گردد. متوسط شیب زیر حوزه حدود 20 درصد بوده که بعنوان یک زیر حوزه پرشیب محسوب می گردد ، اکثر اراضی زیر حوزه بصورت اراضی مرتعی بوده که مساحت اراضی مرتعی آن حدود 771 هکتار می باشد . مساحت کل زیر حوزه دیزگاه حدود 850 هکتار بوده که مابقی جزء اراضی جنگلی 43 - هکتار - و اراضی زراعی 36 - هکتار - می باشند. ضریب گراولیوس در این زیر حوزه حدود 1/4 و زمان تمرکز آن نیز حدود 0/8 ساعت می باشد. این زیر حوزه نیز جزء حوزه های سیل خیز بوده که منشاء درصد زیادی از روانه گلی ها و رسوبات پایین دست حوزه بزرگ کر گانرود از این زیر حوزه می باشد.
-3 زیر حوزه - آبراهه - قلعه بین :
یکی از شاخه های رودخانه بزرگ کرگانرود که مساحتی حدود 1025 هکتار داشته و اکثر اراضی آن جزء اراضی مرتعی بوده - 900 هکتار - و بقیه جزء اراضی جنگلی 82 - هکتار - و اراضی زراعی 43 - هکتار - می باشد. زمان تمرکز این زیر حوزه حدود 0/78 ساعت به روش کرپیچ بوده که نشان از زمان کوتاه در رسیدن آب یا هرز آب از بالاترین نقطه آن می باشد. آبدهی متوسط این واحد هیدرولوژیکی نیز حدود 0/22 مترمکعب برثانیه و شدت بارندگی محاسبه شده در دوره بازگشت 100 ساله این زیر حوزه حدود 68/8 میلی متر بر دقیقه می باشد. این زیر حوزه نیز جزء حوزه های سیل خیز و متعدد به فرسایش و تولید رسوب شناخته شده است.
-4 زیر حوزه آبخیز زره یکی از سرشاخه های آبی مهم از حوزه آبخیز بزرگ کرگانرود :
رودخانه زره با حوزه آبخیزی به مساحت حدود 12000 هکتار بعد از رودخانه وزنه لی یکی از بزرگترین آبراهه های حوزه آبخیز کرگانرود تالش می باشد.مساحت منطقه مرتعی این زیر حوزه حدود 4800 هکتار ، مساحت مناطق جنگلی آن حدود 6000 هکتار و بقیه آن جرء اراضی زراعی - حدود 1200 هکتار - می باشد. متوسط شیب زیر حوزه حدود30 درصد - شیب وزنی - و ضریب گراولیوس این زیر حوزه حدود
