بخشی از مقاله
چکیده
عملیات آبخیزداری در راستای کنترل فرسایش ورسوب تشدید شونده در بیشتر حوزههای آبخیز کشور بمنظور جلوگیری از پرشدن مخازن سدها و خسارت به اماکن؛تاسیسات و اراضی پایین دست در حال اجرااست. آبخیزداری در حقیقت علم مدیریت منابع آب و خاک در جهت حفظ و تغذیه سفرههای آب زیرزمینی، کنترل سیل، فرسایش و رسوب و بهبود پوشش گیاهی انجام می باشد.
به منظور ارزیابی نتایج اجرای پروژههای آبخیزداری در یک حوزه آبخیز، پژوهشی در حوزه آبخیز فارسبان شهرستان نهاوند در استان همدان انجام شد. این حوزه در سال 1376 مورد مطالعه اجرایی آبخیزداری قرار گرفته و عملیات اصلاحی و کنترلی آبخیزداری در آن طی سالهای 1378 تا 1382 اجرا شده و مقایسه دادههای اولیه مطالعاتی آن با دادههای به دست آمده ملاک قضاوت در خصوص تاثیر عملیات آبخیزداری در حفظ و احیاء آب و خاک قرار گرفت.
بدین منظور با اندازه گیری های صحرایی و مطالعات دفتری نسبت به بررسی نتایج حاصله از انجام اقدامات ابخیزداری اقدام گردید این مقایسه نشان داد سازههای مکانیکی در ابتدای ساخت در طول سال امکان کنترل 27909 مترمکعب آب را در هر نوبت آبگیری حوزه فراهم نموده و در این راستا حجم سیلاب با دوره بازگشتهای 2 تا 100 ساله به طور متوسط 18 درصد کاهش یافت. میزان فرسایش و رسوب نیز در این مدت حدود 28 درصد نسبت به قبل از اجرای عملیات آبخیزداری کم شده است.
-1مقدمه
در دهههای اخیر افزایش تقاضای آب موجب کاهش منابع آب تجدید شونده شده است. حفظ آب و خاک برای هر کشور به عنوان سرمایههائی بسیار ارزشمند اهمیت فراوان دارد چرا که این دو ]عنصر[ باعث رشد گیاه و تولید محصولات کشاورزی و جنگلی میشوند و با توجه به روند رشد جمعیت و نیاز روزافزون به مواد غذائی، حفظ و بهرهبرداری اصولی این دو اهمیت می یابد. برنامهریزی و مدیریت منابع آب با تمام پیچیدگیها و مشکلات میتواند نقش مهمی در بالا بردن شاخصهای آب ایفا نماید.
از سوی دیگر فرسایش یک پدیده اجتنابناپذیر بوده و نمیتوان آن را کاملاً از بین برد ولی فعالیتهای انسان میتواند آن را تشدید و یا کاهش دهد. از آنجا که هر چه سرعت جریان و سیلاب بیشتر شود به علت انرژی جنبشی بیشتر قدرت فرسایندگی بیشتری خواهد داشت، لذا هر گونه عملیات کنترلی که در هر حوزه آبخیز انجام شود لازمهاش کنترل توامان این دو پدیده خواهد بود و اینجا آبخیزداری اهمیت پیدا میکند چرا که آبخیزداری عبارت است از استفاده صحیح از اراضی حوزه آبخیز طبق برنامههای طرح ریزی شده، مشتمل بر مهار فرسایش و تنظیم جریانهای سیلابی و رسوبگذاری و اصلاح پوشش گیاهی.
بر حسب قرائن موجود انجام عملیات حفاظت آب و خاک از قرنها پیش در جوامع بشری هر چند به صورت کاملاً ابتدائی متداول بوده است، ولی گسترش آن در قرن حاضر، به ویژه در 40-50 سال اخیر رشد بسیاری یافته است
با توجه به اینکه شناخت کافی از میزان اثربخشی اجرای هر پروژه جهت مشخص کردن میزان دستیابی به اهداف اولیه و یافتن معایب و مزایای اجرای آن از اهمیت ویژه برخودار است، لذا ارزیابی اجرای عملیات آبخیزداری اهمیت مییابد. در این خصوص برخی پژوهشها در کشور انجام شده و نتایج عملیات آبخیزداری را مورد پایش قرار داده است.
تیموری و همکاران، 1389، محمدی گلرنگ و همکاران، 1385 و روغنی، 1391 از جمله پژوهشگرانی بودند که در این زمینه تحقیقاتی داشتهاند. پژوهش حاضر نیز به منظور ارزیابی و پایش نقش عملیات آبخیزداری در حوزههای آبخیز به صورت مطالعه موردی در حوزه آبخیز فارسبان شهرستان نهاوند از توابع استان همدان انجام گردید.
-2مواد و روشها
حوزه آبخیز فارسبان در محدوده جغرافیائی 48 00 00 تا 48 06 38 طول شرقی و 34 10 23 تا 34 16 14 عرض شمالی با ارتفاع متوسط 1936 متر از سطح دریا درجنوب غربی شهرستان نهاوند قرار گرفته و از 6 زیر حوزه - 5 زیرحوزه هیدرولوژیک و یک زیر حوزه غیر هیدرولوژیک - تشکیل یافته است. مساحت کل این حوزه 5151 هکتار میباشد. مطالعات تفضیلی اجرائی آبخیزداری در این حوزه در سال 1376 انجام گرفته و به دنبال آن طی سالهای 1378تا 1382 عملیات اجرائی آبخیزداری در این حوزه اجرا شده است. بارندگی متوسط کل حوزه 515/4 میلیمتر و میانگین دمای سالیانه 10/8 درجه سانتیگراد میباشد. برخی پارامترهای فیزیکی حوزه مذکور در جدول 1 آورده شده است .
در طول این مدت عملیات اجرائی متعددی در حوزه مذکور انجام گرفت که شامل 9940 مترمکعب بند خشکه چین در قالب 214 سازه و 15011 مترمکعب بند توریسنگی در قالب 115 سازه بوده است.
جدول-1 برخی پارامترهای حوزه فارسبان نهاوند
