بخشی از مقاله
چکیده
مدیریت آبخیز را میتوان بهعنوان فرایندي شامل کلیه فعالیتهاي برنامهریزي، طراحی، ساخت و بهرهبرداري صحیح از سیستمهاي آبخیز، بهحساب آورد. تلفیق و برنامهریزي حوزه ماسوله، با در نظر گرفتن تمام جوانب، بهمنظور دستیابی به هدف اصلی کنترل سیل میباشد. سیل به وضعیتی اطلاق میگردد که در آن جریان رودخانه بهصورت غیرمنتظره افزایش پیدا کرده و معمولا باعث خسارات مالی و جانی میگردد.
در این پژوهش به برآورد ضریب رواناب، شناخت عوامل موثر در سیلخیزي و پهنهبندي پتانسیل سیلخیزي حوضه آبخیز ماسوله پرداخته شده و نقشههاي مربوطه ارائه میشود. بدینمنظور ابتدا دادههاي موردنیاز شامل آمار وضعیت اقلیم منطقه، نقشههاي مرتبط، عکسهاي هوایی و تصاویر ماهوارهاي جمعآوري و وارد سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - گردید، سپس با تلفیق آنها بر اساس روش SCS، نقشه شماره منحنی حوضه تهیه و با استفاده از جداول، روابط موجود و میزان بارندگی منطقه، نقشه پتانسیل سیلخیزي حوضه ارائه گردید. در نهایت به بررسی میزان تاثیر عملیات مکانیکی و بیولوژیک بر دبی پیک سیلاب پرداخته شده است. طبق نتایج بدست آمده با انجام عملیات آبخیزداري - مکانیکی و بیولوژیک - در دورههاي مختلف از 17/4 تا 48/2 درصد از میزان دبی پیک سیلاب و ارتفاع رواناب کاسته میشود.
-1 مقدمه
آگاهی از میزان وقوع سیلاب و بررسی رفتار آن نیازمند وجود آمار کافی از وضعیت هیدرولوژیکی حوضه و دبی رودخانه میباشد که تحقق این هدف در رودخانههاي فصلی و مناطق فاقد جریانات دائمی مقدور نمیباشد. کاربرد سامانه اطلاعات جغرافیایی - GIS - بهمنظور نمایش و تجزیه و تحلیل دادههاي مکانی در بسیاري از مطالعات که به نحوي با دادههاي مکانی سروکار دارند پذیرفته شده است که در بحث مدیریت سیلاب و تعیین سطوح سیلابگیر ابزاري کارآمد میباشد. براي این منظور دادههاي سنجش از دور - RS - و سیستمهاي اطلاعات جغرافیایی ابزاري مفید و توانمند براي شناسایی عوامل موثر بر پتانسیل سیلخیزي حوضهها و پهنهبندي آنها از نظر پتانسیل سیلخیزي میباشند
حفظ منابع آبی و جلوگیري از هدر رفتن آن با ذخیرهسازي آنها در مخازن روزمینی و زیرزمینی و همچنین حفظ و حمایت از منابع خاکی و جلوگیري از فرسودگی و کاهش یافتن میزان حاصلخیزي آنها تحت تأثیر عوامل فرسایش زا، از زمینههاي کاري مهمی است که در این راستا میتواند در برنامههاي اجرایی قرار بگیرد. درکنار فعالیتهاي سازهاي در امر کنترل و مهار سیلاب، مدیریت مراتع و جنگلها بعنوان سطوح آبگیر نزولات آسمانی و تقویت پوشش گیاهی موجود در آنها بسیار حائز اهمیت است.
مطالعات انجامشده در داخل کشور به تعیین سیلخیزي زیرحوضههاي مختلف با استفاده از مدلهاي هیدرولوژیک و پهنهبندي سیلاب با استفاده از مدلهاي هیدرولیکی پرداختند که مطالعات شقایی فلاح در حوضه محمدآباد استان گلستان [2]، خسروشاهی در حوضه آبخیز دماوند [3]، جوکار در رودخانه شاپور با مدل HEC-HMS [4] از مطالعاتی میباشند که کارایی مدل مذکور را تایید مینمایند. همچنین صادقی و همکاران از تلفیق مدل HEC-RAS و GIS بهمنظور پهنهبندي سیلاب در رودخانه دارآباد استفاده نمودند که نتایج تحقیق دلالت بر کارایی مدل مذکور در پهنهبندي سیلاب دارد
حاجی قلیزاده نیز در تحقیقی به بررسی نقش دخالت انسانی شامل پلها، آبگذرها، آبشکنها و شیبشکنها در رودخانه کن با استفاده از مدل HEC-RAS پرداخت. نتایج مطالعات دلالت بر تاثیر متفاوت هر یک از اقدامات سازهاي کنترل سیلاب بر عمق و سطح سیلابهاي با دوره بازگشت مختلف در منطقه مورد مطالعه داشته است
ژي و همکاران در مطالعهاي میزان رواناب و کاهش اولیه بارش را براي منطقهاي از بیجینگ با استفاده از روش شماره منحنی سازمان حفاظت خاك آمریکا - SCS - مطالعه نمودند
ساهو و همکاران پژوهشی را در 76 حوضه کوچک در کشور آمریکا انجام دادند. در این پژوهش مدل اولیه SCS-CN با سایر متغیرهاي موجود مورد مقایسه قرار گرفت و در نهایت یک مدل بهبود یافتهشده توسط آنها ارائه شد .[8] در مدیریت آبخیزداري حوزهها، تعیینشدن سیلخیزي آنها و مقایسههایی که از این بابت در تعیین اولویتبنديها و سیاستگذاريهایی که لازم است انجام گیرد از اهمیت بالایی برخوردار است
حوضه مورد مطالعه در این تحقیق، در قسمت ارتفاعات شمال کشور در مسیر بادهاي غربی و شمالغربی قرارگرفته است، اواخر پاییز و اوایل بهار پر بارانترین زمان حوضه میباشد. بنابراین بهدلیل سیلخیزي منطقه، هدف این پژوهش برآورد پتانسیل سیلخیزي در حوضه آبخیز ماسوله با استفاده از روش پیشنهادي SCS و GIS و بررسی تاثیر عملیات آبخیزداري بر دبی پیک سیلاب است.
-2 مواد و روشها
-2-1 منطقه مطالعاتی و دادههاي مورد استفاده
حوضه آبخیز ماسوله یکی از زیرحوضههاي تالاب انزلی بوده که قسمتی از آن به مساحت حدود 4195/46 هکتار واقع در طولهاي جغرافیایی 48° -54'-26" تا 49° -00'-12" درجه شرقی و عرضهاي جغرافیایی 37° -06'-24" تا 37° -11'-31" درجه شمالی، مورد مطالعه این تحقیق میباشد.
این حوضه در استان گیلان، شهرستان ماسوله و غرب شهرستان فومن واقع گردیده و راه دسترسی به آن از طریق جاده آسفالته فومن به شهرك تاریخی ماسوله میباشد. با توجه به اهداف طرح، حوضه آبخیز ماسوله به زیرحوضههاي A، B، C، D، E، F، G، H، K و O تقسیم شده است که زیرحوضه E به واحدهاي هیدرولوژیکی E1، E2، E3، E4 وE′، زیرحوضه F به واحدهاي هیدرولوژیکی F1، F2 وF′ و زیرحوضه H به واحدهاي هیدرولوژیکی H1، H2 وH′ تقسیم گردیده است. در شکل 1، نقشه موقعیت حوضه آبخیز ماسوله در سطح شهرستان ماسوله و استان گیلان و در شکل 2، نقشه کاربري اراضی حوضه آبخیز ماسوله، ارائه گردیده است.
شکل -1 موقعیت جغرافیایی حوزه آبخیز ماسوله
شکل -2 نقشه کاربري اراضی حوزه آبخیز ماسوله
