بخشی از مقاله
چکیده
یکی از وظابف اصلی آبخیزداری مقابله با خطر سیلاب می باشد. سیلاب در طی چند دهه اخیر خسارات جانی و مالی چشمگیری در شمال ایران وارد آورده است. شهر کیاسر در بخش جنوبی شهرستان ساری در استان مازندران واقع شده است که دارای مشکل آبگرفتگی و سیلاب شهری است. از طرفی حوزه آبخیز بالادست شهر کیاسر یک حوضه کوچک جنگلی با پوشش متراکم می باشد و شهر بر روی عرصه شیب دار واقع شده است. با وجود چنین شرایطی مطرح بودن خطر سیلاب امری دور از انتظار است، اما شواهد دال بر وجود مشکل سیلاب و آبگرفتگی شهر کیاسر داشت. مطالعات آبخیزداری حوضه بالادست برای تعیین علل بروز مشکل و ارائه راهکارها انجام پذیرفت. در نهایت علل بروز مشکل سیلاب در خود شهر کیاسر و بدلیل مدیریت نادرست شناسایی شد. بنابراین مطالعات آبخیزداری به منظور مدیریت شهری، جامع نگری در مدیریت منابع طبیعی و مقابله با بلایای طبیعی الزامی است.
واژگان کلیدی: آبخیزداری، سیلاب، مدیریت، حوضه سنگ چشمه.
مقدمه
افزایش جمعیت انسان با تخریب اراضی جنگلی و مرتعی همراه بوده - کتز و همکاران، - 1999 که اثرات نامطلوب آن عبارتند از: کاهش دبی آب های زیرزمینی، افزایش جریان سطحی و رواناب سالانه، افزایش دبی اوج حوزه آبخیز، کاهش زمان تاخیر بین شروع بارندگی و ایجاد رواناب و افزایش شیب هیدروگراف است - هیرچ، -1991 برنز و همکاران، . - 2005 حوزه های آبخیز نیازمند مدیریت صحیح به منظور توسعه پایدار منابع طبیعی می باشند. از طرفی شهرها یا در خروجی حوضه ها واقع شده اند و یا در داخل آنها. علاوه بر آن اثرات مدیریت نادرست در حوزه های آبخیز موجب بروز مشکلات جدی در شهر ها می گردد.
از طرفی یک عرصه شهری به نوبه خود جزئی از حوزه آبخیز محسوب می شود و در مواردی برای حل یک مشکل نیاز به ورود به عرصه شهری می باشیم. شهر کیاسر در جنوب شهرستان ساری در استان مازندران واقع شده است که مشکل وقوع سیلاب و آبگرفتگی از معضلات اصلی آن به شمار می رفت. در مطالعات آبخیزداری حوضه سنگ چشمه، توجه به سیل کیاسر در اولویت مطالعات قرار گرفت. بنابراین نیاز به مدیریت در عرصه شهری و ورود مطالعات آبخیزداری در این حوضه و در مورد شهر کیاسر اجتناب ناپذیر گشت. به منظور تعیین علل وقوع سیلاب و رفع مشکل آن مطالعات در سطح حوزه آبخیز و شهر کیاسر انجام پذیرفت. در زمینه مطالعات آبخیزداری و مطالعات مشابه در عرصه های شهری در گذشته می توان به موارد زیر اشاره نمود.
صادقی و همکاران - 1383 - ، به بررسی ارزیابی عملکرد اقدامات آبخیزداری در حوزه آبخیز کشار - کن - پرداختند و مطابق نتایج حاصل از مطالعه ایشان اقدامات آبخیزداری موجب کاهش رواناب، افزایش تداوم جریان و کاهش دبی های اوج می شود.ضیاء آبادی و همکاران - - 2010 به بررسی علل وقوع سیلاب و آبگرفتگی در شهر رشت پرداختند و علاوه بر طغیان رودخانه، یکی از عوامل اصلی را مسدود شدن محل تخلیه زهکش های شهری در اثر بالا آمدن آب رودخانه یافتند. هدف از تحقیق حاضر انجام مطالعات آبخیزداری در سطح حوزه آبخیز و در عرصه شهرکیاسر به منظور تعیین علل وقوع سیلاب و ارائه راهکارهایی برای رفع مشکل شهر کیاسر و تعیین جایگاه آبخیزداری در عرصه های شهری می باشد.
مواد و روش ها
حوضه مورد مطالعه در استان مازندران و در شهرستان ساری واقع دربخش کیاسر، تحت عنوان حوضه سنگ چشمه می باشد. شکل 1 موقعیت حوضه سنگ چشمه را در سطح استان مازندران نشان می دهد. حوزه آبخیز سنگ چشمه در محدوده جغرافیاییً51ً51 42الیً41ً52 54طول شرقی و ً51ً30 08الیً32ً30 58 عرض شمالی واقع شده است. مساحت حوضه سنگ چشمه حدود 64 کیلومتر مربع می باشد. پست ترین نقطه حوضه با ارتفاع 938 متر و بلندترین نقطه در ارتفاع 2000 متر واقع شده است. بدین ترتیب اختلاف ارتفاع بین پست ترین و بلندترین نقطه حوضه، 1062 متر می باشد.
شهر کیاسر مهمترین سکونتگاه این حوضه می باشد که از قبل از انقلاب اسلامی در تقسیمات کشوری به عنوان شهر قلمداد می شد، اما توسعه چندانی نداشته است. این شهر جمعیتی حدود 3700 نفر دارد که میزان جمعیت و نرخ رشد آن در جدول شماره 1 ارائه شده است. با توجه به قدمت شهرداری کیاسر، جمعیت کم شهر منعکس کننده مشکل بیکاری، مهاجرت و عدم توسعه منطقه است. یکی از مشکلات حوضه سنگ چشمه و شهر کیاسر بحث سیلاب و آبگرفتگی معابر در سطح شهر کیاسر می باشد. آنچه قابل توجه است این است که حوضه بالادست شهر کیاسر با سطحی محدود و اراضی پوشیده شده از درختان جنگلی می باشد و آبراهه عبوری از شهر دارای شیب قابل توجهی است - اشکال 3 و . - 4
چنین شرایطی برای شهر کیاسر مشکل سیلاب را دور از انتظار می نماید. در تحقیق حاضر مطالعات آبخیزداری برای حل مشکلات طبیعی و اقتصادی- اجتماعی حوضه و شهر کیاسر به طور کامل انجام یافته و اقدامات آبخیزداری پیشنهاد شده است. ابتدا مطالعات پایه توسط طیفی از کارشناسان با استفاده از نقشه ه ا، تصاویر ماهواره ای، نمونه برداری ها و آزمایشات، مطالعات میدانی و تکمیل پرسشنامه ها انجام یافت. پس از کنترل و تایید آنها سنتز و تلفیق مطالعات پایه انجام گرفت و اقدامات متعددی برای رفع مشکلات حوضه پیشنهاد شد. مراحل انجام مطالعات در شکل شماره 2 ارائه شده است.
در مورد شهر کیاسر مطالعات نشان داد که حوضه بالا دست شهر توان ایجاد دبی اوج بالایی را ندارد و حتی در صورت وجود دبی قابل توجه، به علت شیب هیدرولیکی موجود، جریان سیلاب باید به آسانی به پایین دست تخلیه گردد. لذا مطالعات برای تعیین علل بروز مشکل سیلاب به داخل شهر کیاسر سوق داده شد. بازدید از آبراهه اصلی حوضه کیاسر مشخص نمود که شهرداری به دلیل کمبود فضا، آبراهه اصلی را سرپوشیده نموده و از آن به عنوان پیاده رو برای عابرین پیاده استفاده می نماید. لذا انباشت رسوبات و سرشاخه ها در طی زمان موجب مسدود شدن آبراهه و پس زدن آب در حین رگبارها در سطح شهر کیاسر می گردد. قابل ذکر است که دسترسی به این آبراهه سرپوشیده یا کانال برای پاکسازی و برداشت رسوبات به دلیل عدم در نظر گرفتن منهل ها یا دریچه ها بسیار مشکل است.
