بخشی از مقاله
چکیده:
روندطبیعی توسعه درکشورهایی نظیرایران باعث تخریب محیط زیست ومنابع طبیعی شده وخسارات سیلمرتباًافزایش مییابد. رشد 250 درصدی خسارات ناشی ازسیل کشوردرپنج دهه گذشته مؤیداین مدعاست.پدیده سیل بالقوه می تواند باعث صدمه ، بیماری یا مرگ افراد ،آ سیب یاتخریب یا از دست دادن تجهیزات ودارایی ها شود..اگر طرحهای پیشگیری وکنترل سیل با رویکرد کنترل سیل از سر منشا اجرا گردند تحقق اهداف این طرحها عملی تر می گردد.آبخیزداری از آنجا که خصوصیات توپوگرافی ،فرسایش ورسوب زایی وبارش ورواناب های حاصل از ان وهمچنین وضعیت اقتصادی اجتماعی حوزه سیلخیز را بررسی ونحوه بهربرداری از منابع آب وخاک را مطابق توان حوزه مدیریت می کند برای پیشگیری وکنترل سیبلاب امری اجتناب ناپذیر است.از آن هنگام که برای اولین بار واژه »آبخیز« توسط ج. و. پاول((John Wesley Powell در سال 1896 تعریف شد بیش از یکصدو سی سال می گذرد و در مقاطع مختلف زمانی، آبخیزداری معانی متفاوتی را تداعی نموده است.
دراین مقاله سعی شده که با مروری بر تحقیقات انجام شده در ایران ، تاثیر اقدامات آبخیزداری بر کنترل رواناب ونهایتا کاهش دبی سیلابی را به صورت کمی بررسی نماید. بطور کلی نتایج این تحقیقات بیان میدارند که اقدامات ابخیزداری خصوصا بند های تاخیری CHECK DAM) )یکی از روشهای موثر در مدیریت هیدرولوژیکی حوزه آبخیز می باشد.
کلمات کلیدی:اقدامات آبخیزداری ،، ،کنترل سیلاب ، بند های سیل گیر((CHECK DAM،
مقدمه:
چشمها باید شست جور دیگر باید دید
بدون شک سیلاب بعنوان یک بلای طبیعی شناخته شده است . ولی درعمل سیلاب هم ازنظرتلفات جانی وهم ازنظرخسارات مالی مهیبترین بلای طبیعی درجهان محسوب میشود.ازسال 1988 تا 1997 حدود 390000 نفردراثربلایای طبیعی درجهان کشـته شـدندکه 58 درصدمربوط به سیلاب، 26 درصددراثرزلزله 16 درصـددراثرطوفان وبلایـای دیگربـوده اسـت. خسـارات کـل درایـن 10 سـال حـدود 700 میلیارددلاربوده است که به ترتیب 33، 29، 28 درصدمربوط به سیلاب،طوفان وزلزله بوده است. دراین رابطه نکته نگران کننده،روندافزایشی تلفات وخسارات سیلاب درجهان دردهه های اخیربوده است. افزایش جمعیت وداراییهادرسیلاب دشتهاتغییرات هیدروسیستمهاواثرات مخرب فعالیتهای انسانی ازدلایل عمده این روندافزایش بوده است.این امردرکشورمانیزصادق است ودراغلب سالهای گذشـته حـدود %70 اعتبـارات
1
سالانه طرح کاهش اثرات بلایای طبیعی وستادحوادث غیرمترقبه صرف جبران خسارات ناشی ازسیل شـده اسـت. ضـمن اینکـه بایدتوجـه داشت بدلیل بهبودروشهای ساخت وسازورعایت ضوابط ومقررات،ایمنی سازههاوتأسیسات درمقابل خطراتی چون زلزله افزایش مـییابـدولی متأسفانه روندطبیعیتوسعه درکشورهایی نظیرایران باعث تخریب محیط زیست ومنابع طبیعی شده وخسارات سیل مرتبـاًافزایش مـییابـد. رشد 250 درصدی خسارات ناشی ازسیل کشوردرپنج دهه گذشته مؤیداین مدعاست.سیلاب زمانی روی میدهدکـه خـاک وپوشـش گیـاهی حوزه آبخیزنتوانندبارش راجذب نموده ودرنتیجه کانال طبیعی رودخانه کشش گذردهی رواناب ایجادشـده رانداشـته باشـد. روشـهای اصـلی مهارسیلاب شامل احیاﺀپوشش گیاهی حـوزه آبخیز،اصـلاح کـاربری اراضـی حوزه،احـداث سـیل بندها،سـدها،مخازن وکانالهـای سـیلاب برمیباشند.
بنا به تعریف حوره آبخیزسطحی است که تمام آب حاصل ازبارش برروی آن تحت تاثیرشـیب زمـین جمـع آوری شـده وبـه یـک آبرو،رودخانه ویایک مخزن ذخیره هدایت میشود . بنابراین پیشگیری از سیلاب به مدیریت حـوزه آبخیـز بـر اسـاس تـوان اکولـوژیکی آن وتخصیص کاربری متنایب با استعداد اراضی حوزه بستگی کامل دارد.
برپایه مطالب پیش گفته حوزه آبخیز منشا سیل است وسیل خیـزی حـوزه آبخیـز خطـر سـیل در سـیلاب دشـت را افـزایش مـی دهد.بنابراین برای پیشگیری از سیلاب منطقی ترین راه مدیریت وحفاظت حوزه آبخیز یا به زبان دیگر آبخیرداری در حوزه هـای بالادسـت مناطق سیل گیر است.
نقش اقدامات آبخیزداری در کنترل سیلاب امری بدیهی است وبرای تعیین میزان کمی این تاثیر ارزیـابی کمـی کـارکرد عملیـات آبخیزداری باید انجام گیرد.در این راستا تحقیقات متعددی در ایران وجهان صورت گرفته اسـت کـه در ایـن مقالـه تعـدادی از ایـن دسـت تحقیقات که در ایران انجام شده بررسی می گردد.
آبخیزداری گامی درجهت توسعه پایدار
موقعیت خطیر منابع آب و خاک در کشور و نقش زیر بنایی این منابع حیاتی در تولیدات صنعتی و ایجاد رفتار متعادل در محیط زیست و به طور کلی نقش اساسی آن در زندگی ، ایجاب می نماید که ضمن جدی گرفتن آبخیز داری در برنامه های آن مشارکت نمائیم .
مدیریت و بهره برداری هماهنگ ، یکپارچه و قانونمند از منابع طبیعی ، کشاورزی ، انسانی و اقتصادی یک آبخیز را آبخیزداری گویند . واحد کار برای چنین مدیریتی واحدی است طبیعی که به آن حوره آبخیز می گویند و شامل سطحی است که تمام آب حاصل از بارش بر روی آن تحت تاثیر شیب زمین جمع آوری شده و به یک آبرو ، رودخانه و یا یک مخزن ذخیره هدایت میشود .
وسعت این حوزه متفاوت می باشد و بسته به هدف کار و نوع برنامه ریزی ممکن است بخش اعظم یک کشور ، چندین استان ، یک و یا چند شهر و یک یا چند منطقه مسکونی را در بر بگیرد . بنابراین هر حوزه آبخیز به اجزای کوچکتری قابل تقسیم است .
فعالیتهای آبخیزداری شامل زیر بخشهایی است که در قالب مدیریتی و هدایتی ، طرحهای مطالعاتی و برنامه های اجرایی قابل تفکیک می باشد که در راستای بهبود فعالیتها و استفاده از تجربیات به دست آمده ، ارزیابی طرحها در قالبی مدون انجام می پذیرد .
برنامه های اجرایی آبخیزداری شامل عملیات بسیار متنوعی است ، که شرایط هر منطقه با مطالعه کامل و بررسی شرایط طبیعی ، اجتماعی واقتصادی اجرا می شود . مواردی چون اقدامات مدیریتی ، سکوبندی اراضی شیبدار ، احداث بانکت و فارو ، تغذیه مصنوعی سفره های آب زیر زمینی ، حفاظت و تثبیت مسیلها و گالیهای فعال ، علوفه کاری ونهالکاری و عملیات کنترل سیل از جمله فعالیتهای آبخییزداری می باشد.
اهداف آبخیزداری
علم وهنر آبخیزداری اهدافی را در اجرای برنامه های خود در نظر می گیرد که نتیجه آن بهبود شرایط آبخیز و بهبود وضعیت آبخیز نشینان یعنی انسانهاست . اهم این وظایف به شرح زیر است :
-1 حفظ وبهره برداری مناسب منابع آب و خاک به عنوان دو بستر طبیعی و اصلی برای زندگی انسانها و توسعه پایدار. -2 جلوگیری از تلفات آب در مناطق مورد نیاز و برنامه ریزی برای تامین آب در پایین دست.
-3 تعدیل خسارات ناشی از سیلابها.
