بخشی از مقاله
چکیده
تحقیق حاضر با هدف تعیین پتانسیل آلودگی آبخوان دشت سلماس با استفاده از پهنهبندی آسیبپذیری آبخوان به روش دراستیک در محیط نرمافزار ArcGIS صورت گرفته است. در این روش پارامترهای مؤثر در آسیبپذیری آبخوان از جمله عمق آب زیرزمینی، تغذیه، محیط آبخوان، محیط خاک، توپوگرافی، محیط غیراشباع و هدایت هیدرولیکی به صورت لایههای رستری تهیه گردید و بعد از رتبهدهی و وزندهی به هر کدام از این پارامترها نقشه آسیبپذیری برای منطقه مطالعاتی بد ست آمد.
شاخص درا ستیک برای کل منطقه بین 47 تا 156 برآورده شد که از نظر آ سیبپذیری آبخوان در3 رده آ سیبپذیری کم ، متو سط و زیاد قرار گرفت. با توجه به نتایج حا صل از روش دراستیک قسمت عمده دشت از جمله بخشهای شمالی و مرکزی آبخوان دارای آسیبپذیری متوسط است و قسمت غربی آبخوان دارای آسیبپذیری بالا میباشد که میتوان گفت این بخشها برای جلوگیری از آلودگی آب زیرزمینی منطقه باید مورد مراقبت و کنترل بیشتری قرار گیرند.
.1 مقدمه
در اکثر نقاط کشورمان با افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی و کاهش سطح تراز این منابع و به تبع آن کاهش دبی رودخانهها باعث ف شارهای م ضاعفی به منابع آب زیرزمینی شده ا ست. در شرایط کنونی بخش قابل ملاحظهای از مصارف آب کشور به خصوص در بخش شرب، توسط منابع آب زیرزمینی تأمین میگرددکه عمدتاً از آبخوانهای آزاد میباشد. این در حالی ا ست که این آبخوانها از آ سیبپذیری و حسا سیت بیشتری در مقابل آلایندههای نا شی از فعالیتهای ک شاورزی، صنعتی و شهری برخوردار هستند. در بسیاری از موارد آلودگی آب زیرزمینی بعد از آلوده شدن چاههای آب شرب شناسایی میشوند.
در صورت آلوده شدن آب زیرزمینی، رفع آلودگی بس یار پرهزینه و فرآیندی طولانی است. به علاوه تأثیر آلودگی آب زیرزمینی تنها مخصوص به چاههای تأمین آب و خود آبخوان نبوده و تخلیه آب زیرزمینی به دریاچهها، رودخانهها و تالابها باعث آلودگی منابع آب سطحی نیز میشوند که عواقب زیست محیطی خطرناکی را به دنبال دارد. بنابراین با توجه به بالا بودن هزینههای پالایش آبهای آلوده و محدودیتهای موجود، بهترین راه حل، جلوگیری از آلودگی منابع آب زیرزمینی میباشد که این امر با شناسایی مناطق آسیبپذیر آبخوان، مقدور میباشد.
مفهوم آسیب پذیری آبخوان بیش از چهل سال است که وجود دارد و تعاریف متعددی برای آن ارائه شده است. اما تعریفی که کاربرد بیشتری داشته است به این صورت است که آسیب پذیری آبخوان را نسبت به آلودگی از لحاظ ویژگی های ذاتی سه لایه خاک، زون وادوز و خود آبخوان که از سطح زمین تا زون ا شباع را شامل می شود در نظر میگیرد. پهنهبندی - mapping - آ سیبپذیری شامل تولید نقشه های دو بعدی است که در آن در هر نقطه ویژگی های مختلف آبخوان ترکیب شدهاند تا یک شاخصی را تخمین بزند که نشان دهد برخی از فعالیت آلایندههای بالقوه در سطح زمین با در نظر گرفتن نفوذ عمودی میتواند در نهایت منجر به آلودگی آبخوان شود. چنین شاخص هایی ممکن است توسط تصمیم گیرندگان در برنامهریزیهای مدیریتی مورد استفاده قرار گیرد
یکی از رایجترین روشهای مورد استفاده برای شناسایی آسیب پذیری آبخوان در سراسر جهان، روش [2] DRASTIC است. این در یک پروژه EPA - آژانس حفاظت محیط زیست ایالات متحده آمریکا - ، با هدف کمک به برنامهریزان، مدیران و مجریان امور آب توسعه داده شده است. DRASTIC مخفف پارامترهایی شامل: عمق آب، تغذیه، محیط آبخوان، محیط خاک، توپوگرافی، محیط غیراشباع و هدا یت هیدرولیکی است. تاکنون مطالعات زیادی در زمینه ارزیابی آسیبپذیری و یا تعیین پتانسیل آلودگی با استفاده از روش دراستیک در نقاط مختلف دنیا انجام گرفته است مثلاً در ایران 3]، 4، [5، هند [6]، پاکستان [7]، تونس [8]، مکزیک
در این پژوهش آبخوان د شت سلماس به عنوان منطقه مطالعاتی انتخاب شده ا ست. با توجه به اینکه در ا ستان آذربایجان غربی و در آبخوانهای حا شیه دریاچه ارومیه که با افت شدید سطح آب مواجه ه ستند، آبخوان دشت سلماس نسبت به بقیه د شتها از نظر منابع آب زیرزمینی غنیتر ا ست و قسمت اعظم مصارف آب به خصوص آب شرب و کشاورزی مردم منطقه سلماس نیز از همین آب زیرزمینی تأمین میگردد ولی به علت وجود چشمه آبگرم و فعالیتهای کشاورزی گسترده در منطقه احتمال آلودگی آبهای منطقه با مواد شیمیایی موجود در کودهای کشاورزی بالاست بنابراین برر سی آسیبپذیری آبخوان دشت سلماس و ارائه راهکارهای مدیریتی به منظور جلوگیری از آلودگی آبخوان ضروری است.
.2 منطقه مطالعاتی
منطقه مورد مطالعه آبخوان دشت سلماس است که در شمال غربی ایران و در مختصات جغرافیایی x=468000 - UTM - تا x=501000 طول شرقی و y=4212500 تا y=4244500 عرض شمالی در محدوده ا ستان آذربایجان غربی قرار گرفته ا ست. این منطقه از غرب به ک شور ترکیه، از شرق به دریاچه ارومیه، از شمال به خوی و از جنوب به ارومیه محدود میگردد. دشت سلماس در حو ضه آبریز رودخانه زولا قرار دارد که در شکل 1 موقعیت منطقه مطالعاتی و حو ضه آبریز نشان داده شده ا ست.
براساس نقشه ارتفاعی، مرتفعترین بخشها در حوضه آبریز با ارتفاع 3447 متر و پستترین مناطق با ارتفاع 1237 متر بالاتر از سطح دریای آزاد قرار دارند. حو ضه آبریز منطقه دارای و سعتی در حدود 2550 کیلومتر مربع و د شت سلماس در حدود 550 کیلومتر مربع است. رودخانه زولا اصلیترین رودخانه در محدوده مطالعاتی سلماس است که از ارتفاعات ترکیه سرچشمه میگیرد و به سمت شرق محدوده و دریاچه ارومیه جریان دارد. رودخانه های دریک، دیرعلی، خرخره و آبگرم از دیگر رودخانههای این منطقه است که زیرحوضه رودخانه زولا میباشند.
از نظر زمین شنا سی، رخنمونهای منطقه از سنگهای گوناگون با ترکیب و دیرینگیهای گوناگون پدید آمده ا ست که به طور عمده دربرگیرنده سنگهای آذرین، رسوبی و دگرگونی از زمان پرکامبرین تا عهد حاضر است. نهشتههای کواترنری، بیشتر بخشهای کم ارتفاع منطقه و سنگهای دیابازی، آتشفشانی و آهکی بلندیها و ارتفاعات منطقه را تشکیل دادهاند. قدیمیترین سنگهای رخنمون یافته در منطقه شامل مجموعهای از سنگهای دگرگونی ا ست که درجه دگرگونی آنها در حد رخساره شیست سبز تا آمفیبولیت است. نهشتههای متعلق به کامبرین دربرگیرنده سازندهای باروت، زاگون و لالون است که در بخش جنوبی منطقه گسترش دارند.
شکل -1 موقعیت جغرافیایی و نقشه ارتفاعی منطقه مطلعاتی
.3 مواد و روش
در این پژوهش به منظور شناسایی مناطق آسیبپذیر آبخوان دشت سلماس از روش دراستیک - DRASTIC - استفاده شده ا ست. در این روش، نقشه ی آسیبپذیری با در نظر گرفتن هفت پارامتر هیدروژئولوژیکی موثر در انتقال آلاینده از سطح زمین به سفره آب زیرزمینی تهیه میگردد این پارامترها عبارتند از: عمق آب زیرزمینی - D - ، تغذیه خالص - R - ، محیط آبخوان.
