بخشی از مقاله
چکیده
رسانهی تصویری - ماهواره - از جمله عوامل جامعه پذیر کردن افراد یک جامعه است. آنچه رسانهها به نمایش میگذارند هم برگرفته از فرهنگ جامعه ا ست و هم تأثیرگذار بر آن. زنان به وا سطه ی ارتباطات اجتماعی محدودتر، فر صت بی شتری با ر سانهها سپری میکنند، آنچه در آن میبینند، با ترکیبی بازاندی شانه از هویتهای سنتی و مدرن، د ست به باز تعریف هویت جن سی خود میزنند. در واقع یکی از مهمترین منابع تغییر هویت جن سیتی زنان، ر سانههای جمعی ا ست. حال اگر بخشی از برنامههای ماهوارهای برون مرزی با زبان مادری یک جامعه تشابه داشته باشد، میتوانند به شکل مضاعف الگوهای رفتاری خاصی را به مخاطب تزریق کند.
مقدمه:
جامعه زنان ایران در سالهای اخیر تجربههای گوناگونی از بازیابی و باز تعریف هویت و سبک زندگی را تجربه کرده است. ریشه بخ شی از این تحول را باید در تغییرات ذیل عنوان جهانی شدگی و آثار و پیامدهای آن بر زنان ایران ج ستجو کرد و ق سمی دیگر نیز ریشه در تغییرات اجتماعی داخلی جامعه داردضمناً این هر دو سطح در یک مؤلفه مشترک و همپوشان بودهاند و آن جایگاه رسانه و وسایل ارتباط جمعی در زندگی زنان و بازنمایی هویت برساخته زنانه در محصولات و تولیدات هنری؛ سینمایی و تارنماها و شبکههای مجازی و در دسترس بوده است. امروزه رسانههای جمعی نقشی اساسی در چگونگی ادراک ما نسبت به دنیای پیرامون ایفا میکنند این جهان، جهان تصاویر است.
تصاویری که میتوانند هویت و جایگاه افراد را دستکاری و بازنمایی کنند - کا ستلز، . - 59 :1380 اهمیت ر سانههای گروهی تا حدی ا ست که آلوین تافلر - - 1385 تمدن ب شری را به سه مرحله تقسیم و آخرین مرحله را مرحله فرا صنعتی یا عصر ارتباطات و اطلاعات میداند. در این بین پدیده ماهواره در ایران حداقل در دوره "پیشا تلگرامی" سهم موثری در ارائه سبکهای متفاوتتر از آنچه ساخت رسمی موجه میدانست و در اشاعه آن از هیچ کوششی فروگذار نبود داشته است. این تأثیر در مناطق مرزی به دلایل گوناگون از جمله بستگیهای فرهنگی و شباهتهای ارتباطی مانند یکسانی یا اشتراک و مشابهت زبانی بیشتر بوده است.
اگر چه هیچ گاه آماری رسمی و دقیق از سوی دستگاهی بی طرف در خصوص میزان نفوذ شبکههای ماهوارهای و حتی اثرگذاری آنها بر سبک و رفتار زندگی ایرانیان ارائه نشده استتقریباً اکثر پژوهشگران بر اصل تأثیرگذاری رسانهها بر مخاطبینشان اتفاق نظر دارند و در حال حا ضر اختلاف بر سر میزان این تأثیرات ا ست - سیفپور و شهیاد منش، . - 6 :1392 ر سانهای جمعی-جهانی نظیر ماهواره، از طریق »توجه، گزینش و تف سیر اغراق آمیز« مسائل جنسیتی، سعی میکنند ارزشها و هنجارهای جن سیتی موجود را نزد مخاطبان تثبیت کنند - فولز ، . - 225 :1996 ماهواره، بیننده را در معرض اطلاعات جدیدی از دنیای خارج زندگی قرار میدهد که میتواند بر نگرش، رفتارها و همچنین فرهنگ کلی جامعه تأثیر بگذارد.
دسترسی آسان، هزینه کم و علاقه زیاد به تماشای برنامههای تفریحی باعث رشد سریع استفاده از ماهواره به شکل جهانی شده است در واقع منطبق با نظریه »جهانی شدن«، از نظر اقتصادی پر کردن اوقات فراغت مخاطبان ماهوارهها، نسبت به مخاطبان سایر رسانهها مقرون به صرفهتر است - زیا، - 2007 ماهواره در سالیان اخیر تأثیرات قابل توجهی را در جامعه ایرانی برجای گذاشته است. شبکههای ماهوارهای بسیاری از مرداد سال 1388 به بعد پا به عرصهی وجود گذاشتند - مزیدی شرف آبادی، - 125 :1393 تعداد شبکههای ماهوارهای فعال در جهان 17 هزار 666 شبکه است.
از این تعداد حدود 74 شبکه مخصوص تبلیغات مد لباس و لوازم آرایش است - پایگاه بر تحلیلی سیفار : . - 1395 با رسیورهای معمولی میتوان تا نزدیک 2000 کانال ماهوارهای را در ایران دریافت کرد - سایت کلمه : . - 1395 این شبکههای ماهوارهای شیوه زندگی خاصی به عنوان الگوی اصلی به زن ایرانی القا میکنند و بانوان نیز با دریافت پیامها به بازنمایی بخش عمدهای از آن باورها در زندگی خویش میپردازد نظریهپردازان نظریه " انتظارات اجتماعی" معتقدند ر سانهها، قادرند بر اندی شهها، زندگی و الگوهای رفتاری مخاطبان تأثیر بگذارند. این امر در وجوه مختلفی همچون نوع پو شش، نحوه ارتباط ح سی یا کلامی و ... نمودی بیش از دیگر وجوه دارد و این گونه سبک جدیدی از زندگی متکی به ارزشها و الزامات جدید شکل میگیرد که ممکن است هیچ تناسبی با ارزشها، فرهنگ و باورهای اصیل آن جامعه نداشته باشد.
»بال رو کیچ و دی فلور« در نظریه واب ستگی معتقدند که افراد واب ستگیهای متفاوتی به ر سانهها دارند و این واب ستگیها از شخ صی به شخص و از گروهی به گروه و از فرهنگی به فرهنگ دیگر تفاوت میکند این نظریه بر رابطه سهگانه »ر سانهها، مخاطبان و جامعه« تاکید دارد. در واقع تفاوتهای جنسیتی قابل مقایسهای در زمینهی الگوهای کمی و کیفی مصرف رسانهای نظیر تلویزیون و ماهواره مشاهده شده است به گونهای که الگوهای انتخاب، استفاده و رضایتمندی از رسانه و محتوای آنها میتواند تحت تأثیر متغیر جنسیت قرار گیرد. به عقیدهی برخی از نظریهپردازان، جنسیت بیننده در متن برنامههای تلویزیون و ماهواره حک شده است.
به نحوی که سریالهاعمدتاً زن محور هستند و به طور کلی برای مخاطبان زن تهیه شدهاند. در اکثر پژوهشها، تماشای تلویزیون یا ماهواره مهمترین فعالیت زنان در اوقات فراغت گزارش شده است. به گونهای که زنان روزانه به طور میانگین دو ساعت بیشتر از مردان به تماشای تلویزیون میپردازند. - ریاحی و دیگران، 1 :1389 و - 2 طبق نظریه جن سیت، ماهواره میکو شد ارزشهای مورد توجه خود را به عنوان تنها ارزشهای معتبر به کلیه اع ضای جامعه که متأثر از برنامههای ارائه شده آن هستند تحمیل کند.
نقشهای جنسیتی در این فرایند اجتماعی شدن آموخته می شوند واحتمالاً از نقشهایی است که آموزش آن زودتر از دیگر نقشها آغاز میشود - محسنی، . - 122 -121 :1383 نظریه الگوبرداری که در ادامه نظریه کاشت است، معتقد است ماهواره مردم را مطابق الگوهای ارائه شده از سوی برنامههای تولیدی به عمل وامیدارند. شکل پیشرفتهتری از این نظریه نیز »بندورا« ارائه شد که به نظریه یادگیری اجتماعی معروف است این نظریه توضیح میدهد چگونه تما شای رفتار دیگران در ر سانههای ت صویری موجب اکت ساب آن رفتارها می شود.
تاچمن دربارهی موفقیت ر سانهها در فنای نمادین زنان به تفصیل سخن گفته از نظر او، این مفهوم با فرضیه »بازتاب«که معتقد است رسانهها ارزشهای اجتماعی حاکم در یک جامعه را منعکس میکنند، در ارتباط است. تاچمن معتقد است تلویزیون به طور نمادین، زنان را نادیده گرفته و آنها را به حاشیه میراند - نقل از ون زونن، - 117 :1998 دسترسی به شبکههای تلویزیونی کشورهای همسایه در شهرها و مناطق مرزی دارای سابقه بسیار بیشتر از ظهور تکنولوژی ماهواره است.
اما از زمانی که ماهواره وارد خانههای ایرانیان شد، طیف گستردهای از شبکههای ماهوارهای مورد توجه و استقبال مخاطبان قرار گرفت. شهرستان سلماس یکی از شهرستانهای استان آذربایجان غربی است این شهر ساختاری چند قومیتی با اکثریت ترک آذری است، همچنین در این شهر کردها، آسوریان، ارمنیان و فارسی زبانان نیز زندگی میکنند. به دلیل موقعیت جغرافیای این شهر و همچنین نزدیکی زبانی به ک شورهای ترکیه و آذربایجان شبکههای ماهوارهای ترکی ا ستانبولی و آذری زبان مورد توجه بینندگان این شهر قرار دارد. با کاهش سختگیریها نسبت به استفاده از ماهواره، این پدیده به صورت گستردهای به خانههای این شهر راه یافت. وجود شبکههای ماهوارهای به خودی خود حتی با زبان غیر مرتبط میتوانند کم کم عقاید و الگوهای رفتاری خاصی را به مخاطب تزریق کنند، حال آنکه اگر با زبان مادری یک جامعهای هماهنگی داشته باشد، این تأثیرات بیشتر خواهد بود.
در این میان، آنچه کهمشخصاً در جامعه ما تأثیر زیادی دارد شبکههای ترکی، آذری و فارسی زبان ماهوارهای هستند، شبکههایی که ابزارهای اصلی انتقال و گسترش ارزشهای فرهنگی و اجتماعی محسوب میشوند، و در رفتار بانوان که م صرف کننده با میزان زمان بالاتری ه ستند و تغییر رفتار اجتماعی آنان، نقش مهمی را ایفا میکنند - ترابی، . - 48 :1392 برخی محققان باور دارند که زنان در فرهنگ سازی بی شترین نقش را دارند در واقع که اگر بتوان موفق به تغییر فرهنگ زنان یک قوم گردید، میتوان تمامیت فرهنگ آن جامعه را متأثر کرده و تغییر داد. نیز آثار اقتصادی و مهیا شدن بازار برای فروش کالا از طریق ترویج مد و مصرف گرایی - مسعودی و دیگران - 1392 نیز از جمله مسایل مرتبط با این پدیده است.
روش شناسی تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع مورد بررسی این تحقیق، رویکرد روش شناختی کیفی مد نظر قرار گرفت. در پژوهش کیفی محقق با ورود به میدان به غوطهوری در دادهها به ک شف معانی میپردازد - نیومن،. - 305 :1389 روش مورد ا ستفاده، نظریهی زمینهای میبا شد. در این روش جمعآوری، تحلیل و نظریهای کهاحتمالاً بد ست میآید به اهم ارتباط نزدیک دارند. محقق با نظریهای پیش انگاشته شروع نمیکند. نظریه به وسیله دادهها خلق میشود - اشتراس و کوربین، . - 2 :1998
یافتهها و نتایج
مقوله اصلی این پژوهش" گذار هویتی" میباشد - نمودار - 1 این نمودار نشانگر مسیری است که زن ساکن شهر مرزی سلماس در جهت تغییرات نگرشی و رفتاری ناشی از استفاده از رسانه ماهواره تجربه میکند. در واقع این نمودار الگویی است که این افراد در مسیر تغییرات ذهنی به تغییرات در رفتار و برخوردهای اجتماعی طی میکنند به تصویر کشیده است. در جهت تشریح مقوله گذار هویتی بانوان سلماسی مهمترین شرایط علی تأثیرگذار در این روند، شرایط زمینهای تسریع کننده و شرایطی که در این روند مداخله دا شتند بر شمرده شد. در ادامه پیامدهای نا شی از این گذار هویتی ن شان داده شد ونهایتاً راهبردهایی در جهت رویارویی مناسب با این مسئله ارائه گردید.
