بخشی از مقاله
چکیده
امروزه کسی مخالف توسعه به معنای بهبود وضع رفاه اقتصادی مردم نیست ،اما بعد از دانستن هدف آفرینش انسان و تعریف خوشبختی و سعادت و جایگاه واقعی انسان در نظام خلقت ،درمییابیم که توسعه اقتصادی هدف نهایی از دیدگاه اسلامی نیست؛ بلکه هدف متوسط است. یعنی وسیله و ابزاری است که اگر در راه رسیدن انسان به فضایل و مکارم اخلاقی و پیمودن مسیر قرب الهی به کار گرفته شود پذیرفتنی است . شاخص های موثر بر توسعه اقتصادی از دیدگاه قرآن کریم عبارتند از : .1ایمان و تقوا .2 توکل و خدا محوری .3مهاجرت در راه خدا .4سپاس و شکرگزاری .5انفاق و صدقه .6پرداخت زکات .7نفی ربا به عنوان عامل منفی در توسعه اقتصادی .
کلمات کلیدی: توسعه اقتصادی، قرآن کریم، شاخصهای توسعه اقتصادی.
مقدمه
در نظام اقتصاد سرمایه داری واژه های گوناگونی مطرح شده است که مفهوم آنها با همین واژه ها در نظام اقتصادی اسلام فیزیکی است. مانند سود ،مطلوبیت ،رفاه و توسعه. اما تفاوت در این است که در نظریه های اقتصاد سرمایهداری اصالت ماده معتبر است و اصالت ماده بر همه نظریه های این نظام حاکم است.حتی وقتی سخن از رفتار عقلانی و عقلانیت بر میان میآید ،انسان عقلانی کسی است که به عنوان مصرف کننده مطلوبیت خود را به حداکثر برساند و سرمایه محدود خود را طوری مصرف کند که بیشترین مطلوبیت و لذت را به دست آورد.وقتی هم به عنوان تولیدکننده ایفای نقش می نماید به دنبال پرداخت حداقل سهم به عوامل تولید، به عنوان هدف دستیابی به حداکثر سود باشد .لیبرالیسم واصالت سرمایه به عنوان مبنای اقتصادی غرب ،چیزی جز اصالت ماده نیست و با پذیرش اصالت ماده و ماتریالیسم دیگر جایی برای مبدا و معاد باقی نمی ماند . - پاورقی 1 ربایی، . - 1390
اما اقتصاد اسلامی مبتنی بر وحی است. مسئله وحی و مبتنی بودن اقتصاد اسلامی بر آن اساس تفاوت نظام اقتصادی اسلام با سرمایه داری است وقتی اصل وحی را ،که خود ریشه در توحید دارد پذیرفتیم ،این اصل سرچشمه سایر اصول و مفاهیم میشود و افق زمانی دیگری غیر از افق زمانی محدود نظام سرمایه داری روی ما می گستراند،همچون تفاوت لحظه با ابدیت.نگرش به انسان با افق زمانی بلندمدت که در آن انسان همیشه با ثمره تلاش در دنیامواجه است و تا ابد آنچه را در این دنیا کشته درو می کند . - اِن خراًی مخوراًاِنی شرا ًمشراً - است،با نگرش دوران زندگی محدود دنیا و پوچی پس از آن تفاوتی اساسی دارد با پذیرش معاد قیامت روز حساب و جزا هم انسان و هم مفاهیم مربوط به او به کلی دگرگون می شود. با این نگرش مفاهیمی مثل سود، مطلوبیت، رفاه و توسعه از وحی سرچشمه می گیرند .
وحی درباره جامعه دارای برنامه است و اصولاً و حی بدون شک محکم و متشابه اش به قصد هدایت شر به سعادت و رستگاری نازل شده است . خداوند می فرمای: - ذلکد الکتابُ لا بَری فیه هدیً للمتقین - - 2 قرآن کریم،سوره بقره،آیه 2 - است.با تفاوت مبانی دو مکتب توسعه،که مهم ترین هدف برای جوامع و دولت ها در نظر گرفته شده است و توسعه یافتگی به عنوان هدف نهایی و مطلوب ترین آرمان جوامع محسوب میگردد و سعادت را در رسیدن به آن می دانند، حتما مورد عنایت نظام مبتنی بر وحی خواهد بود. مگر ممکن است وحی قانون وضع کند، برنامه زندگی ارائه دهد، کتابی برای هدایت بشر نازل نماید ولی به نهایت مطلوب نظر نداشته باشد قرآن کتاب هدایت است، هدایت به سمت چه هدفی را در نظر دارد ؟مگر ممکن است - تبیانکل شئ - - ونزّلنا علکَی الکتاب تبیانآ لکل شئ وهدیًو رحمهً و بشری للمسلمین - جامعه ای مطلوب برای پیروانش معرفی نکند؟ چگونه ممکن است کتاب آسمانی برای هدایت بشر نازل شده باشد و راههای رسیدن به آن و موانع موجود را هم ذکر نشود .مهمترین دلیل بر امکان شئ وقوع آن است.
قرآن کریم، این کتاب الهی، جامعه مطلوب و راه ها و منابع رسیدن به آن را متذکر شده است . - پاورقی محمدی - 1382 امروزه کسی مخالف توسعه به معنای بهبود وضع رفاه اقتصادی مردم نیست ،اما بعد از دانستن هدف آفرینش انسان و تعریف خوشبختی و سعادت و جایگاه واقعی انسان در نظام خلقت ،درمییابیم که توسعه اقتصادی هدف نهایی از دیدگاه اسلامی نیست؛ بلکه هدف متوسط است. یعنی وسیله و ابزاری است که اگر در راه رسیدن انسان به فضایل و مکارم اخلاقی و پیمودن مسیر قرب الهی به کار گرفته شود پذیرفتنی است .
اسلام هیچگاه نمی خواهد مسلمانان خوار و زبون، گرسنه، عقب افتاده و تو سری خور باشند. کار کردن، تولید ثروت کردن و مالک ثروت شدن و صرف کردن ثروت در راه خدا یک مسئله است و دلبستگی به مال دنیا و اهمیت دادن به دنیا در مقابل آخرت مسئله ای دیگر است. نداشتن ثروت، زبونی ،پستی و حقارت یک مطلب است و داشتن عزت نفس، بی اعتنایی به دنیا ،پارسایی و وارستگی مطلب دیگری است. به هر تقدیر آنچه مهم است اهداف و مبانی داشتن توسعه اقتصادی مطلوب از دیدگاه اسلام و قرآن کریم می باشد . - پاورقی خلیلیان ،. - 1384
تعریف توسعه اقتصادی از دیدگاه قرآن
از دیدگاه اسلامی توسعه اقتصادی جریانی است که در آن با بهرهگیری از اندیشههای جامع گیر و عقلانی برآمده از حقایق هستی و فنون و روشهای علمی پیشرفته ،از منابع انسانی و ماندنی جامعه در راستای تامین رفاه بشر و دستیابی به کمال شایسته مقام انسان ،اقتصاد بهینه صورت گیرد .توسعه بر وزن تفعله - مستر باب تفعیل است - که معنی متعدی درآن ملحوطات0، وماضی آن وسع و مضارع آن یوسع و مصدرش توسعه به معنی وسعت بخشیدن است . - پاورقی اورعی، - 1390 توسعه اقتصادی به معنای تحولی ژرف درساخت اقتصادی،اجتماعی و سیاسی نظم حاکم بر تولید،توزیع و مصرف جامعه است.
توسعه اقتصادی امری نسبی است وعوامل بسیاری در تکوین و تحقق آن موثرند که از آن جمله است : سرمایه گذاری صنعتی و تولیدی، اشاعه تخصصی فنی، تربیت نیروی انسانی متخصص، پیشرفته تکنولوژی و ابداع و ابتکار و تجربیات فنی و اعمال روشهای جدید که در بالا بردن سطح تولید و بهره بری و بازده موثر است، سازمانهای معتبر مالی و پولی ومنابع طبیعی و از همه مهمتر روحیه و طرز تفکر ملت ها و فرهنگ و عوامل اجتماعی در پذیرش تحولات جدید . - پاورقی - 1318 اساساً نمود عینی انواع توسعه ها در توسعه اقتصادی متجلی میشود. گاه نمود اقتصادی توسعه بهقدری بارز و آشکار است که ظهور و نقش دیگر توسعه ها را تحت شعاع خود قرار داده و این ذهنیت را تداعی مینماید که توسعه اقتصادی مقدم بر دیگر توسعه ها بوده و دیگر توسعه ها زاییده توسعه اقتصادی هستند.
اما واقعیت این نیست بلکه توسعه های دیگر صورت مادی ندارند ولی آنگاه که مورد ارزیابی قرار می گیرند، نمود خود را در قالب توسعه اقتصادی جلوه می دهند حتی به تأیید قرآن و روایات اعمال عبادی انسان که به قصد قربت انجام می گیرد و موجب پاداش های معنوی پروردگارانسان است آنگاه که پاداشها رنگ مادیات به خود میگیرند و در توسعه معیشت دنیوی و تنعمات بهشتی بروز می نمایند . - پاورقی،رهبری - 54و - مَنیَتَق االله یجعللهُ مخرجا و یرزقه من حثُی لا یحتسب - - پاورقی طلاق - 65و هر که خدا را ترس باشد برای آن خروجگاهی قرار می دهد از آن ها به حساب نیاید روزیش را میرساند. و برعکس آنگاه که جامعه ای بر مبانی و عوامل توسعه ای که از خداوند واسع و دانایش آموخته است پشت می نماید به فقرا نادان یا فلاکت گرفتار می آید . - ومن اعرض عن ذکرفانی لهُ مَعیشهضَنکًا - - پاورقی طه، - 124
آن که از پند من رویگردان است به زندگی سختی گرفتار خواهد شد. توسعه فرهنگ کار و تلاش همگانی از نگاهی توسعه فرهنگی به حساب می آید، اما نتایج آن در تولید اشتغال، تکنولوژی و صادرات ظهور می یابد. - وَ اِن لیسالانسانَ الا ما سعی - - پاورقی نجم، - 39واینکه برا - وَضَرَبَیانسانبهره ایاللﱠهُجزسعمَثَلًایوکوششقَرْیَهًاونست.کَانَتْ آمِنَهً مﱡطْمَئِنﱠهً انٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللﱠهِ فَأَذَاقَهَا اللﱠهُ لِبَاسَ الْجُوعِفِبِمَاوَالْخکَانُواوْ یَصْنَعُونَ - - پاورقی نمل - 112و خداوند شهری را مثال میزند که امن و آرام بوده روزی آن به فراوانی از هر جایی میرسد، اما مردم آن نعمت های خدا را ناسپاسی کردند پس خداوند به سزای آنچه می کردندجامه گرسنگی و ترس به ْلَ وَالنَّهَارَ - وَمِنلِتَسْمردمکُنُوارَحْمَتِهآنچشاندفِیهِ. وَلِتَبْتجَعَلَلَغُواکُمُمِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ - - پاورقی القصص ، - 73 و از بخشایش اوست که شب و روز را برای شما قرار داد تا در آن /شب /آرام گیرید و /در روز/ از فردا ،از بخشش او روزی بجویید و باشد که سپاسگزارید .
از بیان قرآن به طور کامل پیداست که زیربنای توسعه ،اقتصاد نیست بلکه توسعه اقتصادی خود زیربناهایی دارد که مهمترین آن در ساختار فکری و فرهنگی جامعه ها بروز دارد .در بینش قرآنی ،انسان خلیفه خدا بر زمین است و خدا آبادی زمین را از وی خواسته است /نهج البلاغه / و نورباران - رشد متناسب جمعیت - وجود باغات ،قنات ها و نهرها، راهسازی و ساختمان سازی ،فراوانی ارزاق در جامعه، امنیت و آرامش و نبودن وحشت، ترس، گرسنگی و ... مقولاتی است که در قرآن با نگرش مثبت و به عنوان نعمت الهی برای جوامع برشمرده شده است .
توسعه اقتصادی به زبان ساده عبارت است از رشد اقتصادی همراه با تغییرات و تحولات کیفی. توسعه اقتصادی هدف آرمانی بزرگ برای تمام کشورهایی است که هنوز نتوانسته اند به دلایلی در این مسیر گام بردارند .آنچه پایه و اساس تعاریف گوناگون در توسعه را تشکیل میدهد تحول و تغییر و به قول میردال ، - حرکت به جلو - است . - پاورقی متوسلی - 1382 در نظام اسلامیاساساً رشد و توسعه ، به طور مطلق هدف نهایی نیست بلکه به عنوان هدفی متوسط یعنی ابزاری در راه رسیدن انسان به فضایل و مکارم اخلاقی و پیمودن مسیر قرب
