بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله در مورد تغییر لباس مولانا پس از فراق شمس تبریزی است و توضیح میدهد که تغییر کسوت او از جامههای فقیهانه به چه سبک و سیاقی اتفاق افتاده است. لباسی که مریدان مولانا نیز به تبعیت از او پوشیدند و معرف افکار و مرام باطنی آنها در پیروی از مولانا بود. مردم عادی از روی این پوشش خاص، »مولوی« بودن این افراد را تشخیص میدادند. تغییر لباس مولانا هیئت ظاهری اورا کاملاً تغییر داد بهگونهای که پیچیدن دستار سفید و »عالمانه« را برای همیشه کنار گذاشت و پیراهنی جلوباز و »فرجی« از پارچههای مخصوص عزا به تن کرد. چنانکه خواهیم دید مولانا در زندگی دگرگونشده خود حتی کفشهایش را نیز تغییر داد؛ تغییراتی در هیأت ظاهری که متناسب با عادات جدید او در انس به موسیقی و سماع بود و بهویژه در نحوه پیچیدن دستار برای مردم قونیه نامأنوس و بیگانه مینمودزندگی. تازه مولانا و خروج او از زیّ فقیهانه با واکنش شدید فقها و علمای زمانهاش همراه بود.
کلیدواژهها: جامههایمولانا، فرجی، دستار دخّانی، جامه هندباری
.1مقدمه
تغییر لباس مولانا پس از غیبت همیشگی شمس صورت گرفت و ظاهری سوگوارانه به او داده بود. این تغییر شامل کلاه، دستار، بالاپوش و حتی کفشهای مولانا بود و تا انتهای عمر او ادامه داشت. افلاکی مولانا را »ازرق پوش دخانی دستار« - افلاکی، - 258 : 1362 توصیف کرده است. این تغییر لباس از جهت اهداف و معانیای که داشته و نیز ازاینجهت که مورد تبعیت یاران و مریدان مولانا قرار گرفته، شایسته توجه و پژوهش است، اما متأسفانه تاکنون پژوهشی درباره آن صورت نگرفته است. تغییر لباس »فقیه« بزرگی چون مولانا و خروج اواز زیّ فقیهانه و غرق شدن او در سماع و موسیقی موضوعی است که در این مقاله مورد پژوهش قرار گرفته است.
در این مقاله بهخصوص از سه منبع اصلی و قدیمی که درباره زندگی و احوالات مولانا موجود است، بهره گرفتهایم: نخست »ولد نامه« نوشته بهاءالدین محمد ولد معروف به سلطان ولد فرزند ارشد مولانا که نگارش آن مربوط به سال 690 ه.ق. است - سلطان ولد،:1376 مقدمه جلالالدین همایی - و معتبرترین اسناد در تاریخ زندگی مولانا به شمار میرود.دوم: رساله فریدون بن احمد سپهسالارکه ظاهراً در فاصله سالهای 729-719 ه.ق نگاشته شده - سپهسالار،:1325 مقدمه سعید نفیسی - و آنچنانکه در متن رساله ذکرشده؛ نویسنده خود ازجمله مریدان مولانا و در ملازمت او بوده است. - سپهسالار، - 5 :1325 سوم: مناقب العارفین نوشته شمسالدین احمد افلاکی که اثر خود را در فاصله سالهای 754-718 ه.ق گردآوری کرده است. او ظاهراً از تمام مآخذی که در آن زمان درباره مولانا وجود داشته، بهرهمند شده و از نقل روایات شفاهی نیز خودداری نکرده است. - گولپینارلی، - 72 :1370
.2هیأت ظاهری مولانا پیش از غیبت شمس
در ابتدای آمدن شمس به قونیه مولانا »بتدریس علوم دینی مشغول بود و در چهار مدرسه معتبره مدرسی میکرد و اکابر علما در رکابش پیاده میرفتند - «افلاکی،:362 - 618 سپهسالار درجه بالای علمی مولانا را اینچنین وصف میکند: »در علوم رسمی چون اقسام لغت و عربیت و فقه و حدیث و تفاسیر و معقولات و منقولات بغایتی رسیده بود که در آن عصر سرآمده همه علمای دهر شده بود و در همه فنون اجازات عالی حاصل فرموده« - سپهسالار،30: 1325طبیعتاً - جامه پوشیدن چنین فقیه بزرگی در این هنگام به شیوه فقها و علمای زمانه خود بوده است.جالب آنکه افلاکی باهدف توجه دادن مخاطب به دگرگونی مهمی که بعد از فراق شمس در هیأت ظاهری مولانا رخ داده، لباس و دستار فقیهانه مولانا را پیشازاین حادثه بهروشنی به تصویر کشیده است. تصویری که افلاکی از مولانای فقیه به دست میدهد مربوط به زمانی است که او بهتازگی از ریاضت و مجاهدت طولانی - که به توصیه سید برهانالدین انجام گرفت - بازگشته بود.
این تصویر ازاینجهت حائز اهمیت است که روشن میسازد مولانا باوجود سیر باطنی و مکاشفات و مجاهداتی که طی سه چلّه متوالی انجام داده بود،کماکان به زیّ دانشمندان و علما بود و نیازی به تغییر در صورت ظاهری خود نمیدیدمولانا: پس از سه چلّه ریاضت »به طرف قونیه روانه شد و بتدریس علوم ظاهر مشغول گشته، ابواب مواعظ و نصایح و تذکیر را مفتوح گردانیده، دستار خود را بر موجب اشارت نبوی که العمائم تیجان العرب، دانشمندانه میپیچید و ارسال میکرد و ردای فراخ آستین، چنانک سنت علمای راستین بود میپوشید - «افلاکی، - 84 :1362 داشتن »لباس دانشمندانه« را فریدون بن احمد سپهسالار نیز در توصیف زندگی پدرمولانا ذکر کرده است: در» لباس و زیّ دانشمندان بودی. هر روز از اول صبح تا بین الصلاتین خلایق را درس فرمودی و فواید رسانیدی... - «سپهسالار، - 10 :1325 که نشانگر ملبس بودن علمای دینی به جامههایی متمایز از مردم عادی در زمانه مولاناست.
.3 جامهها و هیأت ظاهری مولانا پس از فراق شمس
هیأت عزادارانه مولانا پس از فراق شمس بهوضوح در روایت افلاکی آمده است. به نوشته او پس از غیبت شمس »قرب ماهی طلب او کردند؛ اثری پیدا نشد که چه شد و به کجا رفت؛ پس حضرت مولانا فرمود تا از هندباری فرجیء ساختند و کلاهی از پشم عسلی بر سر نهاد و گویند در آن ولایت جامه هندباری را اهل عزا میپوشیدند و قاعده قدما آن بود، چنانک در این عهد غاشیه میپوشند؛ همچنان پیراهن را نیز پیش بازکرده پوشید و کفش و موزه مولوی در پا کردند و دستار را با شکر آویز پیچیدند.« - افلاکی، :1362 - 88 - هندباری به معنی هندی است - . - دهخدا،...» - 23562 :1377دیدند که شخصی ازرق پوش دخانی دستار بر بالای آن تل برآمده بفراغت تمام نماز میگزارد - «افلاکی، - 258 : 1362 پوشیدن لباس سوگ بهوسیله مولانا در حالی صورت گرفت که بنا به روایت منابع موثق همچون ولد نامه، مولانا در مورد مرگ شمس اطلاع و اطمینانی نداشت و به جستجوی او دو بار عازم دمشق شد. - ولد نامه، - 51-48 :1376
