بخشی از مقاله
چکیده
تاریخچه مفهوم »حقیقت مضاعف « در قرونوسطاي متأخر که مستند به اندیشهاي فلسفی نزد ابنرشد است و سرآغازي براي منازعه بر سر آراء او شد، نمونهاي بیمانند براي یک جابهجایی معنایی در تاریخ فلسفه است که از یک سو، به ترجمه و از سوي دیگر، به شرایط و احوال تاریخی فرهنگی آن ایام بازمیگردد. درحالیکه ابنرشد از استقلال تفکر فلسفی در مقابل رهیافت هاي دیگر علوم بهویژه الهیات، جانبداري می کرد و از دو طریق براي دستیابی به حقیقت سخن گفته بود، اندیشه هاي او در برگردان لاتینی و اقتباس آرائش بهمنزله شاهدي بر وجود »حقیقت مضاعف« مشتاقانه پذیرفته شد و مباحثات تندي را میان دانشکده الهیات و دانشکده فنون آزاد، بهویژه در دانشگاه سوربن پاریس برانگیخت که حتی به محکومیت این رأي و تهدید طرفدارانش به طرد از جامعه مسیحیت انجامید. شرایط زبانی و نیز فرهنگی این رویداد نادر، زمینهاي جالب توجه براي بررسی مسأله فهم فرافرهنگی و مؤلفههاي آن فراهم میسازد.
کلیدواژهها: حقیقت مضاعف، ابن رشد، شرایط زبانی، شرایط فرهنگی، فهم فرافرهنگی.
18 همایش ترجمه در فضاي میان فرهنگی
مواجهه فکري میان فرهنگها، از پدیده هاي جالبی است که طی آن فرهنگهاي متفاوت، از یکدیگر تأثیر میپذیرند و در دادوستدي فعال به تبادل اندیشهها و نیز تجارب زیسته یکدیگر میپردازند و از اینجهت، زمینه مطالعات ژرفی درخصوص رهیافت میانفرهنگی را فراهم میآورند. ازجمله عرصه هایی که در آن، این مواجهه خود را بهصورت پدیدهاي چندب عدي به نمایش میگذارد، ترجمه فراوردههاي فکري فرهنگها به زبانهاي دیگر است که در آن، زوایاي گوناگون رهیافت میانفرهنگی و نیز دشواريهایی که این رهیافت با آن روبهروست، بهخوبی آشکار میگردد. اهمیت تاریخی این پدیده، به حدي است که میتوان راستیبه با هانس یوآخیم شْتوریگ در این ارزیابی همداستان شد که : »میتوان کل تاریخ اندیشه را از منظر موجهایی از ترجمه ملاحظه و ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي کرد که هرچندگاه ]در تاریخ [ پدید میآیند.
1 « کاوش نظري درباره این »موجهاي ترجمه « ما را بر آن مید ارد که فراتر از فهم یک اندیشه در بستر فرهنگی تاریخی خود که در آن با شکلگیري و تطور اندیشهها و مفاهیم روبهروییم و اصطلاحاً تاریخچه پیدایش مفاهیم2 خوانده ﻣﯽﺷﻮد، اولاً ناگزیر از توجه به تاریخچه اخذ و اقتباس یک اندیشهدر3 فرهنگ دیگر گردیم و ثانیاً به جستوجوي علتها یا دستکم مقتضیات موجود و موانع مفقودي برآییم که چنین اخذ و اقتباسی را ممکن ساختهاند. 4 در طی این فرآیند، ممکن است هم در تطور مفاهیم در داخل یک فرهنگ و هم بهویژه، در جریان اخذ و اقتباس اندیشهها و مفاهیم در فرهنگهاي دیگر که از دالان ترجمه صورت میگیرد، با دگرگونیهاي قابلملاحظه و حتی جابهجایی معانی ومفاهیم مواجه شویم که گاه تأثیرات شگرفی را در تاریخ یک اندیشه در فرهنگهاي متفاوت سبب می شود و درنتیجه ، به موضوعی مهم و بهلحاظ انضمامی و تاریخی، محوري براي ارزیابی رهیافت میانفرهنگی مبدل شود.
نگارنده در اینجا مجال آن را نمییابد تا بهتفصیل به این پدیدهها بپردازد؛ چراکه نیازمند مجال فراخ دیگري است.ازجمله نمونه هاي تاریخی شاخص در این جابهجایی، تاریخچه اخذ و اقتباس آموزهاي بهنام »حقیقت مضاعف 1« در جریان برگردان اندیشههاي ﻓﻠﺴﻔﯽ ابنرشد آندلسی، یکی از فیلسوفان مسلمان و شارحان ارسطو در سده ششم هجري و سده دوازدهم میلادي، به زبان لاتینی است که تحولات شگرفی را در تاریخ فلسفه نیمه دوم سدههاي میانه برانگیخت . این آموزه بههمراه آموزههاي دیگر، ازجمله آموزه او در باب عقل فعال، مناقشات سنگینی را در حوزههاي الهیات مسیحی بهویژه، در دانشگاه تازهتأسیس سوربن پاریس برانگیخت و موجب صدور حکم ممنوعیت پرداختن به آثار او و بهتبع آن، آثار ارسطو در برخی از مدارس اروپا شد.
براي دریافت پیشینه این موضوع، ناگزیریم - هرچند بهاختصار - به تاریخچه اخذ و اقتباس آثار ارسطو در فرهنگ مدرسی اشارهاي داشته باشیم. با سقوط شهر رم بهدست گوت ها در سال 410 م. امپراتوريِ قریب به هزارساله روم فروریخت و گسستی عمیق در تاریخ فرهنگ مغربزمین حاصل شد که پیامدهاي سترگی را بر مسیر این فرهنگ بهجاي گذاشت. یکی از پیامدهاي سنگین این رویداد تاریخی، خطر انقطاع فرهنگی و از میان رفتن میراثی فکري بود که مغربزمین از عهد باستان تا آن ایام، فراهم آورده بود. 2 چنین خطري، یکی از فیلسوفان این دوره پرتلاطم به نام بوئتیوس را بر آن داﺷﺖ تا آثار فلسفیِ دستکم دو چهره بزرگ عهد باستان، یعنی افلاطون و ارسطو را از یونانی به زبان لاتینی برگرداند و با نوشتن شرحهایی، اندیشههاي آنان را براي لاتینیزبانهایی که دیگر یونانی نمیدانستند، قابلفهم سازد.3
این آرزوي بزرگ با اعدام و مرگ زودهنگام او در سن چهل و چهار سالگی هرگز محقق نشد. آنچه از برگردان آثار ارسطو ب ه لاتینی از بوئتیوس به یادگار ماند، ترجمه کتاب »مقولات4 « و کتابالعباره5 و ترجمه و شرح ﻣﻘﺪﻣﻪ فرفوریس اﺳﺖ. ترجمه سه کتاب تحلیلات اولی و ثانی6، جدل1 و مغالطات ﺳﻮﻓﺴﻄﯽ2 که همراه آن دو در یک اثر1. doppelte Wahrheit .2 از همینجا ملاحظه می کنیم که چگونه حوادث ایام و دگرگونیها در محیط زندگی انسانها و فرهنگها بر مسیر اندیشه، تأثیراتی بزرگ دارند.
