بخشی از مقاله
چکیده:
بررسی متون از منظر روانکاوی یکی از رویکردهای نوین در چند دههی اخیر است که موجب پیوند میان ادبیات و روانشناسی شده است و همچنین باعث گسترش استفاده از نظریات روانکاوی در بررسی و تحلیل متون ادبی گردیده است. یکی از نظریهپردازان این حوزه ژاک لکان، روانکاو فرانسوی است که با بهرهگیری از نظریات فروید در روانشناسی و سوسور در حوزهی زبانشناسی ساختاری و استراوس در حوزهی مردمشناسی، نظریهی جدیدی را مطرح کرد که در ادبیات نیز کاربرد فراوانی دارد. نظریهی لکان از سه ساحت خیالی، رمز و اشارت و واقع تشکیل شده است که بیشباهت با مراحل سیر و سلوک عرفانی نیست.
بر همین مبنا یکی از مشهورترین داستانهای عرفانی در ادبیات فارسی به جهت تطبیق با این نظریه انتخاب شده است. در پژوهش حاضر، حکایت »شیخ صنعان« از منظر آرای لکان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و تحولات روحی شیخ صنعان و همچنین دختر ترسا بر مبنای این نظریه سنجیده شده است. شیخ صنعان و دختر ترسا هر سه مرحله را با توجه به ظرفیت وجودی خود طی کردهاند و تنها دختر ترساست که پس از درک ساحت واقع، دیگر حضور ندارد؛ زیرا این امکان برای او فراهم نیست که همچون شیخ به مقام »ولیاللّهی« برسد.
کلیدواژه: ژاک لکان، شیخ صنعان، ادبیات، روانشناسی، مطالعات تطبیقی
-1 مقدمه:
نقد روانکاوانه و خوانش متون از منظر آرای روانکاوانه یکی از رویکردهای نوین در نقد ادبی است. در این رویکرد، با بهرهگیری از نظریات روانکاوانه، متن و نویسنده و البته گاهی خواننده مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد تا لایههای جدیدی از معنا و نظرات نویسنده و شاعر آشکار شود.از چهرههای شاخص در حوزهی روانکاوی، ژاک لکان - 1901 -1981 - فیلسوف و نظریهپرداز فرانسوی است. لکان با ارائهی خوانشی جدید از نظریات فروید، سهم مهمی در تغییرات نظریات روانکاوی دارد. نظریهی لکان با تمام پیچیدگیهایی که دارد، تأثیر مهمی بر نقد ادبی و فلسفه گذاشت. البته لکان در این میان علاوه بر نظریات فروید از مفاهیم و نظریات زبانشناسی ساختاری سوسور و دیدگاههای قومشناسی استراوس نیز استفاده کرد.
لکان با آمیختن نظریات فروید و سوسور، دیدگاهی جدید در روانکاوی را مطرح کرد. به تعبیری دیگر، لکان را باید فرویدی دانست که با سوسور تلفیق یافته است و قدری هم کلود لوی اشتراوس و حتی دریدا به آن افزوده شده است. - کلیگز، . - 110 : 1388 البته باید توجه داشت، لکان با تمام نظری که به آراء فروید داشت، تفاوت عمدهای نیز با او دارد.فروید در فکر تقویت »خود« بود تا در نهایت در قدرتمندترین شکل ممکن ظاهر شود و بتواند ناخودآگاه را تحت سلطهی آن قرار دهد و بر آن مسلط شود، اما لکان این اعتقاد را نداشت. به عقیدهی لکان طرح این نظر غیرممکن است و خود هرگز نمیتواند جای ناخودآگاه را بگیرد و بر آن مسلط شود؛ زیرا به عقیدهی او خود یا همان من، محصول ناخودآگاه است و حتی میتوان گفت، توهمی بیش نیست و از همین رو، »خود« هرگز نمیتواند بر ناخودآگاه مسلط شود. - ر.ک. همان: - 111
به عقیدهی لکان ضمیر ناخودآگاه از اساس، ورای فرد است و ساختمانی مشابه زبان دارد. به کلامی دیگر، درک ضمیر ناخودآگاه ممکن نیست و تنها از راه زبان امکان درک ناخودآگاه فراهم است. - ر.ک. کلرو، - 109 : 1385 لکان عقیده دارد که ماهیت ناخودآگاه شبیه زبان است و امکان درک آن تنها از راه تکلم فراهم است. از همین رو برای درک بهتر ناخودآگاه از سه مرحله برای طی کردن مراحل کودکی به بزرگسالی سخن میگوید و این سه مرحله را میتوان راهی برای نزدیک شدن به ناخودآگاه دانست که عبارتند از: ساحت خیالی، ساحت رمز و اشارت و ساحت واقع.
خوانش حکایت »شیخ صنعان« از منظر نظریهی
در پژوهش حاضر حکایت »شیخ صنعان« بر اساس نظریهی لکان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و سه سطح عبور کودک برای رسیدن به مرحلهی بزرگسالی با این حکایت مورد بررسی و تطبیق قرار گرفته است. عطار در این حکایت برای رسیدن شیخ صنعان به مرحلهی »ولیاالله« سه مرحله را در نظر میگیرد که بیشباهت به سه ساحت طرح شده از سوی لکان نیست.
-1-1 بیان مسئله:
نظریهی ساحتهای سهگانهی لکان، بیشباهت به مراحل سیر و سلوک عارفان نیست و از این رو در این مقاله در پی تبیین این مسئله هستیم که چگونه میتوان این نظریه را با داستان »شیخ صنعان« تطبیق داد و آیا مفاهیم طرح شده در نظریه و اجزای داستان »شیخ صنعان« وجود دارد یا خیر؟
-2-1 پیشینهی پژوهش:
با توجه به پیچیدگی نظریهی لکان، پژوهشهای زیادی در این خصوص صورت نگرفته است. با بررسیهای صورت گرفته تنها سه مقاله یافته شد که در ادامه به معرفی آنها پرداخته میشود: »تأویل حکایت دو زاهد از تاریخ بیهقی بر اساس نظریهی ژاک لکان«، در این پژوهش نویسندگان تا سه شخصیت اصلی این حکایت را بر اساس سه ساحت لکان مورد بررسی و تحلیل قرار دادهاند. - فرضی، پورخالقی، » . - 115-142 :1388تحلیل انقلاب روحی سنایی بر اساس نظریهی ژاک لکان.« در این پژوهش مراحل زندگی سنایی و ورود او به وادی عرفان بر اساس نظریهی لکان مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. - فرضی، زرقانی، » . - 87-109 :1388خوانش شعر مرگ ناصری از منظر آرای لکان« در این پژوهش این شعر به منظور درک پیچیدگیها و لایههای پنهان معنا، بررسی و تحلیل شده است. - مرادی و همکاران، - 93-115 :1395 البته با توجه به بررسیهای صورت گرفته، موضوع این مقاله بر اساس نظریهی لکان، بررسی نشده است.
-3-1 خلاصهی حکایت:
حکایت »شیخ صنعان« دربارهی پیری اهل خدا و آگاه به اسرار الهی است که عاشق دختری ترسا میشود و برای رسیدن به او کارهای زیادی میکند. شیخ صنعان چندین بار خواب میبیند در روم بر پای بتی سجده کرده است و برای فهمیدنعلّت آن با مریدان راهی روم میشود. در آن جا با دیدن دختری ترسا، شیفته و دلباختهی او میشود. شیخ در عشق تا جایی پیش میرود که معتکف کوی دختر میشود و دختر ترسا چون میزان ارادت شیخ را میبیند، از او میخواهد چهار کار را انجام دهد تا به وصال برسد. دختر از شیخ میخواهد خمر بنوشد، دست از مسلمانی بشوید، قرآن را بسوزاند و در پیش بت
