بخشی از مقاله
چکیده
مهم ترین خصیصه هنرهای تجسمی که گرافیک کاربردی ترین آن ها است رابطه ای است که با جهان دیداری برقرار می کند. در جهان واقعیت پیوند انسان با محیط پیرامون با بهره گیری از حواس پنج گانه ممکن می شود، اما عنصر بینایی- دیداری در هنرهای تجسمی رکن اصلی درک، فهم و خلاقیت است.گرافیک محیطی به عنوان یکی از شاخه های هنر گرافیک، زیبایی بصری و نظم و هماهنگی مطلوب فضا است.
مقصود از تمام طرحهای گرافیکی برای محیط داخلی و خارجی ایجاد فضایی برای زندگی پر نشاط و سالم و قانع کننده است. مشخص کردن یک مکان از مکانی دیگر، زیباسازی، نظم و انسجام بخشیدن به فضا و گسترش حیطه فعالیت طراحی داخلی، از اهداف گرافیک محیطی به شمار میرود.. با توجه به معنای گسترده و وسیع گرافیک محیطی و طیف بسیار متنوعی از عناصر بصری درون آن و نظر به بحث ارتباط و انتقال مفاهیمی که در تعریف گرافیک محیطی ارائه شده می توان استفاده از شیشه مانند شیشه های رنگی در معماری ایرانی را واجد معنا و مفوهم یافت. پژوهش حاضر سعی بر آن دارد تا از منظرگرافیک محیطی جایگاه شیشه در معماری ایرانی را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد.
مقدمه
با اختراع خط و تولید کتابهای مختلف، طراحان گرافیکی آثار خود را حول محور نوشتهها و پیامهای نوشتاری که محصول ارزشمندتری در نزد مردم بود، خلقنمودند. ایجاد تصاویر در حاشیه کتب مقدس و تغییراتی که هر فرد در نوع نوشتن بعضی موعظهها و پندها میداد و نیز به کارگیری رنگ در کتابها باعث شد تا هنر گرافیک دایره فعالیتاش را وسیعتر ببیند. این اتفاق بعد از ظهور دین مبین اسلام نیز در بین طراحان و خوشنویسان مسلمان و تازه مسلمان و گاه غیرمسلمان برای نگاشتن آیات آسمانی قرآن افتاد.
پس از انواع تغییراتی که در خط و نوشتار اسلامی پدیدآمده و توانست نمونههای گرافیکی و خطاطی بینظیری را خلق نماید، هنر گرافیک اسلامی در نگارگری و مینیاتور خود را نشان داد. تحقیقات و مقالات گوناگون در رابطه با این نوع از هنر گرافیک اسلامی نوشتهشده و آثار بسیاری هم در این زمینه خلق شدهاند. هنر گرافیک در اسلام محدود به نگارگری، مینیاتور و خطاطی نشد بلکه در حوزه های دیگری مانند معماری نیز می توان شاهد استفاده فراوان از هنر گرافیک بود. پس از بررسی انواع هنر در اسلام درمییابیم که هنر معماری که تلفیقی از هنر در کشورهای تازه مسلمان و آموزههای دینیاست. در معماری اسلامی، شیشه به عنوان یکی از تزیینات با رنگهای مختلف در تزیینات در و پنجرههای سنتی کاربرد داشته است.
شیشهگری بعد از صنعت حصیربافی و سفالگری قدمت دیرینهای دارد شیشه از قدیم تا به امروز نقش مهمی در تزیین مساجد داشته و پیشرفت های علمی نیز در کیفیت آن تاثیرگذار بوده است.در ایران نیز شیشهگری سابقه دیرینهای دارد و از این هنر در مراحل مختلف برای ساخت اشیاء و لوازم ساده از ظرف گرفته تا شمعدانها و چراغها از شیشه استفاده شده است. از زمانی که اسلام در ایران رواج یافت، ساخت شیشههای رنگی در ایران متداول شد، پس از حمله مغول رونق این هنر از بین رفت و در عوض کاشیکاری رونق گرفت.در زمان تیمور رواج شیشهگری قابل توجه است و تعدادی از شیشهگران نیز برای تزیین مساجد در بخشهای شیشه خور به مصر و سوریه عزیمت کردند.
در عصر صفویه نیز شیشهگری در اصفهان رونق گرفت و در اصفهان و شیراز مراکزی برای تولید انبوه شیشه به وجود آمد. شیشههای ایرانی ابتدا مات و نیمه شفاف و یا سفید رنگ بود و سپس ایرانیان توانستند شیشههای بلورین و شفاف بسازند و در نیشابور به انواع شیشههای رنگی که کاربرد تزیینی معماری داشته، برخورد میکنیم. شیشه از طریق قالب شنی، موزاییکی، تراشیدن و ساییدن، فشردن در قالب و یا دمیدن شیشه ساخته میشود. در مساجد ایرانی شیشههای رنگی، آبی، قرمز، سفید مات، شیشه سبز، زرد مات و بیرنگ و شفاف به کار رفته است. در اغلب مساجد ایرانی بعد از ساخت درها و پنجرههای چوبی از شیشههای رنگین استفاده کردهاند.
مایع گداختهای که با روشهای گوناگون به اشیای شیشهای زیبا تبدیل میشود عنصر تشکیل دهنده شیشه است. یکی از جوانب شیشه مساله زیباییشناسی این شی است. این نکته در برخورد با شیشههای رنگی مساجد ایرانی، تجلی تلاش انسان هایی است که با کمترین امکانات توانستهاند، این چنین هنری را ارائه دهند. بنابراین با نگاهی به جایگاه شیشهگری در معماری مساجد ایرانی از منظر گرافیک محیطی، بایسته است تا تاریخچه این هنر بررسی و لزوم توجه به آن در معماری جهت دستیابی به یک معماری پایدار مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.
شیشه و شیشه گری
یکی از صنایع دستی کاربردی زیبای ایران »شیشه گری« نام دارد که عبارت است از ساخت ظروف شیشه ای با روش های مختلف شیشه گری و با استفاده از خمیر مذاب شیشه - شامل سیلیس، خرده شیشه، عناصر ذوب کننده، تثبیت کننده و شفاف کننده - شیشه به عنوان شگفت انگیزترین ماده شناخته شده در جهان و یکی از ضعیف ترین و قوی ترین مواد است. در مورد زمان کشف شیشه هنوز پاسخ دقیقی یافت نشده است. پیدایش آتش تحولی بود که بعدها صنایع پای های و مهمی چون ذوب فلز، سفالگری و شیشه گری بر آن استوار شدند .
تا اواخر عصر حجر شرایط و امکانات تکنیکی برای تولید شیشه وجود نداشته است. آنچه مسلم است، شناخت انسان از شیشه درحد استفاده از شیشه های طبیعی و تراش و پرداخت و صیقل آ نها به عنوانابزار برّنده و یا مهرهای تزیینی بوده است . » این آثار غالبا به محدوده زمانی 7000-5000سال و گاه حتی 12000 سال پیش برمی گردند.« اگرچه نظریه های گوناگون در مورد پیدایش و تاریخچه شیشه تاکنون بیان شده است، اما مسئله تاریخ همچنان در پرده ابهام باقی مانده است؛ به گفته پلینی 1در قرن اول میلادی شیشه به طور تصادفی ، به وسیله یک عده بازرگان فینیقی که شبی را در کنار رود بلاس 2 اتراق کرده بودند کشف شد.
به این ترتیب که آنها برای تهیه غذای خویش چند قطعه سنگ سودا را بر ساحل شنی قرار دادند و با برافروختن آتش در میان آن، ظرف غذای خود را بر بالای سنگ مستقر ساختند و در صبح روز بعد متوجه شدند که آتش افروخته شده باعث ذوب و ترکیب سودا و شن و در نهایت موجب پیدایش شیشه شده است. هر چند مطمئناشًیشه گران سوری از شن سواحل بلاس برای ساختن شیشه استفاده میکرده اند، اما به نظر میرسد داستان پلینی به هیچ وجه نمی تواند صحیح باشد، چرا که حرارت تولیدشده از یک اجاق کوچک قادر به ذوب کردن شن و سودا نیست و آزمایشها نشان داده است که اولین فرآورده های شیشه ای مکشوف از کاوش های باستانشناسی با حرارتی بالغ بر 1060 درجه سانتیگراد ساخته شده اند. از دلایل دیگری که خودبه خود و به تنهایی کافی است تا نظریه وی را رد و عملی نبودن آن را ثابت کند، کشف شواهد عینی وجود شیشه و حتی کاربرد آن در 2000 سال پیش از زمان پلینی است.
یکی از شواهد کشف شیشه به صورت مهر تزیینی در اریدو1 در دلتای فرات مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد است. اما به طور کلی می توان گفت که انسان عصر حجر با سنگ خو می گیرد، قابلیت بسیاری از سنگها را کشف می کند و درمی یابد که سنگ خارا، سخت و بسیار پایدار است و با آن میتوان سنگهای دیگر را شکست. در دوران ماقبل تاریخ - عصر حجر - سنگ های طبیعی شیشه مثل ابسیدین2، پومیس و پرلیت وجود داشته است که آنها را تراش میدادند و از آنها قطعات نوکتیز و برنده - شبیه چاقو و نیزه - می ساختند و برای دفاع، شکار یا تراش مهرهای تزیینی از آنها استفاده می کردند .
تراش سنگ که در عصر حجر صیقلی یکی از مهارت های جادویی انسان در جان بخشیدن به سنگ بود، در پیکرتراشی، تراش روی سنگ شیشه جهت تزیین، شکل دادن ستونها، نمادهای سمبلیک قبیله ای یا جنگی یا پرستش گاهها و نوشتن کتیبه های سنگی تجلیگاه هنرمندانه پیدا کرد. تراش و حکاکی بر روی شیشه، قدیمترین فن و مهارت در صنعت شیشه بوده و بسیار پیشتر از ساخت شیشه شکل گرفته است.
بعدها این مهارت ابزاری در مسیر رشد و تحول تاریخی خود به مهارتهای ظریف و زیبای تراش ظروف کریستال تبدیل شد. گذار انسان از عصر حجر به دوران باستان از اواسط هزاره چهارم قبل از میلاد - حدود 3500 سال ق.م - آغاز می شود. تقریباتًمامی تمدنهای مهم اولیه تا حدود اواسط نهم هزاره دوم قبل از میلاد - حدود 1500 سال ق.م - وارد این دوران می شوند و براساس توافق، تاریخ شناسان پایان این دوران را سال 426 میلادی، یعنی هجوم طوایف بربر به امپراتوری روم و سقوط امپراتوری روم غربی میدانند. به هر حال این دوره دربرگیرنده حدود 4 هزار سال زندگی و تلاش انسان است.
بر حسب آنچه از بررسی ها معلوم گردیده، قدمت تاریخی شیشه تا هزاره هایی به گذشته بر می گردد. گسترش تجارت سنگ طبیعی شیشه در بین قبایل و تمدن های باستانی کناره شرق مدیترانه، مصر، سوریه و بین النهرین در عصر باستان منجر به استفاده مردم از شیشه برای ساخت مهره و منجوق های تزیینی و قطعات نوک تیز برای نیزه های چوبی به منظور دفاع و شکار بوده است. توسعه جغرافیایی ساخت شیشه از روندهای اساسی این هنر صنعت در عصر باستان بوده است و تمدن های مصر، سوریه و بین النهرین در مرکز رقابت قرار داشتند. اسکندریه در مصر، دمشق در سوریه و نینوا در بین النهرین در آغاز این روند تاریخی به قطب های شیشه سازی عصر باستان تبدیل می شوند.
این صنعت از ادوار پیش در خاور نزدیک دایر بوده و نویسندگان و مورخین یونان به آن اشاره کرده اند از جمله آریستوفان نویسنده قرن پنجم قبل از میلاد در یکی از نمایشنامه های خود اشاره به کاربرد جام های زرین و بلورین در دربار ایران می نماید. از جمله قدیمی ترین ظروف بلورین، ظرفی متعلق به دوره ساسانی است که در آن تصویر یک پرنده خیالی کنده شده و در ناحیه شمال ایران کشف گردیده است. با این وجود احتمال می رود مقدار زیادی از ظروف شیشه ای بلوری که ایرانیان قدیم استفاده می کردند از سوریه وارد شده باشند.
شیشه گری در ایران باستان
با ظهور امپراطوری ایران - 538 ق.م - و سقوط شهر نینوا به عنوان بزرگترین مرکز شیشه سازی در بین النهرین، صنعت شیشه سازی از طریق شیشه گران شهر نینوا به ایران منتقل شد و به سرعت در بخش آریایی نشین این امپراتوری گسترش یافت. اقوام آریایی منطقه خوزستان و ایلام که همسایه بین النهرین بودند از مدت ها پیش یعنی در هزاره قبل از میلاد و به ویژه در زمان امپراتوری ایلام با شیشه آشنا و از آن استفاده می کردند.
در خرابه های تاریخی چغازنبیل، زیگورات هایی در فاصله سال های 1265 -1245 ق.م ساخته شده است. در این منطقه، مقدار زیادی مهره های استوانه ای شیشه ای آبی تیره به دست آمده که امضای شیشه گران کاستی و ایلامی بر روی آن ها موجود است. مهرهای به دست آمده از قلعه کوی در منطقه دیلمان، ثابت می کنند که حداقل در هزاره اول قبل از میلاد، مهره و منجوق شیشه ای در ایران ساخته می شده است.
موارد استفاده از شیشه در دوران باستان شامل استفاده در زمینه ساخت وسایل تزیینی و زیورآلات مانند مهره های شیشه ای، النگو، انگشتر؛ استفاده در ساخت ظروف مانند پیاله، تنگ، عطردان، جام و استفاده در زمینه ساخت ابزار متفرقه ای چون نگهدارنده پنجره و ابزار جنگ بوده است. اولین نشانه ها از ظروف شیشه ای را در دوران هخامنشی، در ادبیات کهن مربوط به ایران می یابیم. آریستوفان در یکی از آثار خود از مصرف جام های شیشه ای در دربار ایران صحبت می کند. شیوه ساخت این ظروف در آن دوران، به روش فشرده در قالب بوده است. حدود 1500 سال بین اولین ساختن شیشه تا زمانی که انسان موفق به دمیدن در آن شد، فاصله است. در این دوره ظرف به صورت تراش یا قالبی ساخته شده و قابل مقیاسه با ظروف فلزی این دوران است. برای نمونه از جام بلورین زیبا همراه با نقش گل لوتوس یا نیلوفر آبی در کف ظرف می توان نام برد.
