بخشی از مقاله
چکیده
یکی از بارزترین و اصیلترین معانی در مبانی فکري و اندیشهي شیعی، اصل عدالت است. عدل در هنر و معماري اسلامی نیز تجلی یافته است .در این مقاله در جهت بازخوانی مفاهیم نهفته در معماري ایرانی–اسلامی و در راستاي اصل عدالت شاخصهاي منتج از آن به عنوان اصول اولیه و پایه در معماري لحاظ و سپس مصادیق آن در خانه ایرانی- اسلامی بررسی شده است.
در این میان اصولی چون هماهنگی، تعادل، وحدت، تناسبات، حد و حریم، تقارن، توازن، سلسله مراتب و اصول ایستایی به عنوان نمودهاي عدل در خانههاي ایرانی بازشناسی گردیدهاند. در حقیقت هدف از این گفتار سیر از صورت به معنا در جهت خوانش یکی ازاصول اولیه دین مبین اسلام و تجلی این مفهوم در خانههاي ایرانی میباشد که در نهایت نشانگر شناخت عمیق معمار ایرانی از اصول و حکمت اسلامی در انتظام بخشی فضا بوده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده است.
-1 مقدمه
تمام ادیان انسانها را به سیر از ظاهر، به باطن دعوت کردهاند. آنچه در نزد ایشان اصیل بوده عالم معناست و از این رو اعتبار عالم ظاهر به عالم معنا میباشد. این طرز فکر، تمامی شئونات زندگی انسانها، بالاخص هنر را در جامعهي دینی فرا گرفته و بنابراین آثار هنري ادیان همواره آدمی را به عالم دیگر رهنمون میکنند. آنجا که خواستگاه هنر دینی فراتر از انسان میشود و هنرمند مجراي انتقال معانی منبعث شده از عالم بالا میگردد و بدین ترتیب هنر اصیل دینی ظهور مینماید.
در حکمت اسلامی، قرآن کریم و سخن مشترك انبیا، تاکید بر حرکت از ظاهر به باطن یا به عبارتی از صورت به معنا بوده و اسلام، ظاهري دیدن و توقف در صورت دنیا بدون سیر درمعنا و باطن را نکوهش کرده و آن را نشان بیخردي انسان میشمرد.
هنرمندان مسلمان با انس و الفت و همدلی با حکما، سنت اسلامی را از طریق آثار هنري نمود دادهاند و انسانها را از ظاهري نمادین به حقیقتی فراتر متذکر شدند.
هنرمند مسلمان با ادراك این معنا و ارزش به طراحی صورت پرداخته و با توجه به جنبهها و تعاریف عدل، اثر هنري خویش را پدید میآورد. معماري دینی نیز با همین مبانی و مفاهیم به تجلی و ظهور معانی پرداخته است. در این مقاله ابتدا به تعاریف عدل و ارزشهاي منتج از آن به عنوان اصل و معناي نهفته در اثر پرداخته و سپس با توجه به این معانی به بررسی صورت در قالب خانههاي ایرانی میپردازیم.
-2 عدل، ارزشی بنیادین در اسلام و معماري
در جهانبینی اسلامی »عدل« یکی از بارزترین ویژگیهاي فعل الهی میباشد که مشتقات و معانی مختلف آن در متون اسلامی بیانگر اهمیت و بنیادین بودن این اصل براي خلق و ایجاد بهترین، منظمترین و زیباترین آثار است.
خداوند به هنگام خلق انسان میفرماید:” الﱠذِي خَلَقَکَ فَسَوﱠاكَ فَعَدَلکَ “ آن خدایی که تو را از عدم به وجود آورد و به صورتی تمام و کامل بیاراست و به اعتدال برگزید - ”انفطار:. - 7 به همین دلیل فلاسفه مسلمان مصداق بارز عدل را در عالم وجود جستجو میکنند.
از آنجائی که در اندیشهي اسلامی عدالت داراي جایگاه بنیادي میباشد، به نحوي که هم در قرآن کریم و هم در سنت دربارهي آن بحثهاي فراوانی شده است، چهرههاي گوناگون مسالهي عدل از جنبههاي تکوینی، تشریعی، اخلاقی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است. قرآن تصریح میکند که نظام هستی و آفرینش، بر عدل و توازن و بر اساس استحقاقها و قابلیتها است.
در مبانی فکري شیعی نیز عدالت به عنوان یکی از اصول دینی و مذهبی مطرح و فرهنگ تاریخی و اعتقادي شیعه همواره آن را جزء جداییناپذیر ایمام قلمداد کرده است. امام علی - ع - عدالت را در کنار جهاد، صبر و یقین به عنوان یکی از ستونهاي چهارگانه ایمان تلقی میکند
با توجه به تعاریف عدل به عنوان اصول و ارزش اسلامی میتوان هر نوع ویژگی که به نوعی در جهت ایجاد تعادل در بنا و نیز تعادل بصري میگردد را مرتبط با بحث عدل شمرد و براي آن هدف نهایی انتظامبخشی محیط را قائل بود.
نظم اصل و صفت بنیادین و ضروري همهي پدیدههاي موجود در هستی و همچنین ویژگی بارز ساختههاي انسان است.
ملحوظ داشتن نظم آنچنان اهمیت دارد که جملگی اصول و ویژگیهاي دیگر را نیز میتوان به عنوان صفت نظم مورد استفاده قرار داد.
بورکهاردت در خصوص نظم در هنر اسلامی میگوید: وحدت و نظم هنر اسلامی، قانون حاکم بر بلورها را تداعی میکند.
ویژگیهاي عمده ي ذیل را میتوان برگرفته از اندیشه ي ظهور مفهوم عدل در معماري بیان کرد:
- عدالت و تعادل
- وحدت در کثرت و کثرت در وحدت
- هماهنگی
- توازن - ریتم و تواتر -
- اندازه، تناسب و مقیاس
- حد و حریم
- سلسله مراتب
- تقارن
- فن ایستایی
بنابر آنچه ذکر شد شکل زیر را میتوان به عنوان مدل تحلیلی مولفههاي مصداق عدل در معماري اسلامی دانست.
شکل: 1 مدل تحلیلی مولفههاي مصداق عدل - منبع: نگارندگان -
بنابراین مشتقات عدل را میتوان در معماري خانههاي ایرانی- اسلامی به عنوان بخشی از معماري اسلامی مشاهده و چگونگی این به منصه ظهور رسیدن را تحلیل نمود. به این منظور ابتدا به شرح چیستی خانهي ایرانی- اسلامی خواهیم پرداخت و سپس مشتقات عدل را در آن مورد بررسی قرار خواهیم داد.
-3 خانهي ایرانی - اسلامی
معماري اسلامی با تکیه بر اصل خدامحوري، هنري است که بر پایهي نگاه و دید معنوي و دینی اسلام گام برمیدارد و میراث معماري آن میراثی است با ویژگیهاي خاص خود. معناي آن ساختن بنا به نحوي است که فضاها متناسب با درونمایههاي دینی باشند. معماران مسلمان تلاش کردهاند تا از این هنر خود نه تنها در ساخت بناي فضاهاي مذهبی بلکه در وجوه دیگر معماري مانند خانهسازي نیز بهرهبرداري کنند.
مسکن از مهمترین جلوههاي کالبدي معماري است که با انسان ارتباط مستقیم برقرار میکند و بایستی در وجه مادي به عملکردهاي مورد نیاز انسان و نیز در سیرت معنوي پاسخگوي نیازهاي فطري و معنوي باشد. در این وجه مسکن باید بر مبناي خدا محوري شکلگرفته و پاسخگوي اعتقادات و باورهاي ساکنینش باشد.
دین اسلام بر شخصیت فرد تاکید ویژهاي دارد. اعضاي خانواده فرد مسلمان، منزل یا حرم یا منسوبین مقدس او هستند.
این مفهوم به صورت نمادین در حرم خصوصی شخص یعنی خانهي فرد مسلمان تجلی پیدا میکند
