بخشی از مقاله
چکیده:
با توجه به اینکه هندسه توانایی نمودار کردن افکار و اهداف معمار که نشان دادن وحدانیت و ذات اسلام است را داراست، نقش زبان بصری بنا را ایفا میکند و بدینگونه افکار و نمادهای مورد نظر معماربنای اسلامی با کمک هندسههای چند ضلعی که با تناسب و ریتم در کنار یکدیگر بکار گرفته شده اند، به مخاطب القا میشود. لذا توجه به این مهم در معماری اسلامی، نگارنده را برآن داشت که با فرضیه اینکه هندسه چند ضلعی اساسیترین بخش تزئینات معماری اسلامی است، با روش تحقیق تحلیلی- توصیفی با بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای به بررسی یافتن پاسخ جایگاه هندسه چند ضلعی و خواستگاه آن در معماری اسلامی بپردازد . در این راستا دستاوردی که در تحقیق حاضر حاصل شد این است که هندسه چند ضلعی ابزاری برای شناخت قلمروهای سیاسی در گذشته و اقدامی در جهت ارضا تمایل معمار و هنرمند اسلامی به بیان افکار خود از آنچه در قران در مورد ارزش های اسلام بیان شده، نمایشی از باورهای وی از وحدت و وحدانیت و همچنین تلاشی برای به اشتراک گذاشتن نمادهای وحدانیت با الهام از تناسبات موجود در جهان و به نحوی است که با اشکال متناسب و آشنا برای عموم که برای همگان قابل درک بوده است، میباشد.
کلیدواژه: معماری اسلامی، وحدانیت ، زبان بصری، هندسه چند ضلعی،ارزشهای اسلامی.
-1مقدمه
معماری اسلامی موضوعی است که با گسترش یافتن دین اسلام در سرزمین های متفاوت رواج یافت و به عنوان سبکی مستقل که نمایشی از فلسفه و مفهوم دین اسلام است بکارگرفته شد.این سبک، اساس معماری هر منطقه و مسائلی مانند نوع پاسخ دهی معماران به شرایط اقلیمی را تغییر نمیدهد بلکه در معماری اسلامی، عناصری بکار گرفته می شود که سبب تمایز این سبک با سبک های دیگر معماری خواهد شد، از جمله این عناصر تزئینات و هندسه معماری اسلامی است که با ویژگی هایی نظیر تناسبات و وجود چند ضلعیهای خاص، به بنای معماری اسلامی تشخص می دهد، به همین دلیل است که گمان میرود تزئینات و هندسه بکارگرفته شده در بناهای معماری اسلامی، دارای ویژگی های قابل تمایز و جایگاه ویژه ای در مقایسه با سایر تزئینات موجود در بناهایی مانند بناهای بیزانس با تزئینات و الحاقات فراوان آن هاست.
اهمیت این تزئینات را می توان در حدی دانست که بکارگیری انواع مختلف تزئینات می تواند معرفی کننده نوع قلمرو و یا نوع حکمفرمایی در سرزمین های اسلامی باشد، چرا که تزئینات و هندسه افکار و عملکرد معماری اسلامی را بازتاب می دهند. در این راستا می توان به مطالعات متعددی اشاره کرد که از جمله آنها تحقیقات و کتاب نجیب اوغلو[1] در زمینه هندسه و تزئین در معماری اسلامی و کتاب السعید و پارمان [2] در بررسی نقشهای هندسی در هنر اسلامی میباشد، همانطور که مشخص است گستردگی هندسه و تزئینات در معماری اسلامی به حدی است که تحقیق و مطالعه هر محقق را تنها بر گوشه ای از این سبک امکانپذیر ساخته است. لذا اهمیت تزئینات و هندسه در معرفی نمودن بناهای اسلامی و به عنوان عنصری جدا نشدنی در معماری اسلامی سبب شده است که مقاله حاضر به دنبال جایگاه هندسه چندضلعی در معماری اسلامی با مراجعه به منابع مختلف و بررسی بناهای گوناگون بپردازد.
-2بیان مساله
مساله توجه معماران بناهای اسلامی به بکارگیری تزئینات هندسه در بناهای اسلامی از جانب محققان متعددی مورد پرسش قرار گرفته و در این راستا مطالعاتی انجام شده است، اما نمی توان توجه به هندسه و تزئینات در بناهای اسلامی را از دید عامه مردم کم اهمیت دانست، چرا که مردم در سراسر جهان بناهای اسلامی را با نشانه های تزئینات و هندسه خاص خود می شناسند. مساله مورد بحث این است که به عقیده عموم مردم بکارگیری تزئینات و هندسه در معماری اسلامی فاقد ارزش فلسفی و فنی بوده تنها به عنوان عنصری الحاقی و تزئینی بکار گرفته شده است که این تفکر با روی کارآمدن حکومتی مانند امویان که از تزئینات به عنوان عنصری برای نمایش قدرت و ثروت خود استفاده می کردند، قوت گرفته است. در میان ممالک دیگر علت بکارگیری هندسه و تزئینات در معماری اسلامی را موردی مانند ترس مسلمان از خالی ماندن بنا میدانند.
اما در طی معنا شناسی و توجه به این نکته که تزئینات، بنا به ذهنیات و تخیل سازندگان دارای ویژگی چندمعنایی هستند و به عنوان دستگاه انتزاعی بصری شناخته می شوند، دریافت می شود که این تزئینات،بر جریان معانی و زمینه های سیاسی و فرهنگی دلالت دارند و به این ترتیب، نظام های تداعی معانی را به وجود میآورند که بر خلاف تصور نادرست وجود ترس در مسلمانان، میل به ایجاد محیط های آکنده از نشانه ها را به انسان یاداور می شود.[ 1] بدین ترتیب و در پی وجود باورهای نادرست در زمینه بکارگیری هندسه و تزئینات در بناهای اسلامی، مقاله حاضر با جستوجو در رابطه با فهم جایگاه هندسه و بخصوص هندسه چندضلعی در معماری اسلامی، به ارائه دلایل و فلسفه های موجود در رابطه با موضوع یعنی بکارگیری هندسه چندضلعی در معماری اسلامی میپردازد.
-3روش تحقیق
با توجه به پیشینه ظهور معماری اسلامی و وجود بناهایی ارزشمند در معماری اسلامی و با پیشینه بسیار که برخی از آنها اکنون موجود نبوده و تنها اطلاعات آنها در منابع مختلف ثبت شده است، لذا بخش قابل توجهی از روش تحقیق مقاله حاضر را روش کتابخانه ای و جستوجو در منابع مکتوب تشکیل می دهد. در کنار روش کتابخانه ای، به منظور درک دقیق تر موضوع و مشاهده مستقیم ویژگی ها و هندسه چند ضلعی بکار برده شده در بناهای اسلامی، روش میدانی و مشاهده و بررسی مستقیم بناهایی با معماری اسلامی توسط محقق بکار برده شده است که نتایج حاصل شده در ادامه تشریح میگردد.
-4 پیدایش تزئینات در بناهای معماری اسلامی
ریشه پیدایش تزئینات در معماری، مربوط به تزئینات بناهای اروپایی است و تفاوتی که بین این بناها و بناهای اسلامی قابل ذکر است زیرنقش بودن تزئینات در بناهای اروپایی و خصوصا گوتیک می باشد این در حالی است که در بناهای اسلامی،تزئینات آشکار شده و به صورت لایه هایی بر روی هم قرار گرفته شده و نمودی برجسته میابند. هرتسفلد1و ساره2، بر طبق پژوهش های خود، تزیینات در معماری اسلامی را مربوط به تزئینات قرن سوم در مسجد ابن طولون قاهره بغداد میدانند، در حالی که پیش از آن، تصور محققان بر این بود که منشا تزئینات در مصر و مربوط به تزئینات مصری عربانه است.
همچنین در این رابطه می توان به بیان پوپ3 و اکرمن4 اشاره داشت که منشا تزئینات در معماری اسلامی را مربوط به مشرق زمین و سرزمین های شرق اسلامی می دانند و مخالفت خود را با این نظریه که منشا تزئینات معماری در غرب است، در کتاب بررسی هنر از ماقبل تاریخ تا کنون، اظهار می دارند. پوپ در این رابطه بیان میکند که کانون ابداعات هندسی در ایران و مربوط به قرن پنجم است که این زمان مصادف با حکومت سلجوقیان، که حکومتی مسلمان بود، می باشد. وی اظهارات خود را به این گونه بیان می دارد که از تزئین هندسی عالم اسلامی غرب، که برای اروپاییان آشناست بسیار سخن گفته اند چه از نحوه ارائه و چه از کیفیت عالی آن، اما اگر آنها را با نمونه های خوب ایرانی مقایسه کنیم، ضعف و تصنع خاص آنها در عین پیچیدگیشان مشخص می شود.[3]
به طور کلی تزئینات معماری اسلامی همانطور که در شکل - - 1 نمایش داده شده است، تبدیل نقش های گیاهی و هندسی کلاسیک واری است که به سبک منقور سامرا که در طی سال های 223 تا 279 پایتخت عباسیان بود، به شکل تزئینات معماری اسلامی تبدیل شد. لذا با توجه به این موارد و سرعت انتقال این سبک در مناطق تحت سلطه عباسیان، مانند حکومت های نیمه مستقل بنی طولون در مصر، تزئینات و هندسه خاص معماری اسلامی گسترش یافت.در رابطه با تزئینات معماری ایرانی، ایبید5 اینگونه اظهار می دارد که ابداعات مهندسان ایرانی حد ندارد، اما قواعد در همه آنها ثابت و از نظر منطقی تعریفپذیر است. چون این نقوش تجسم عینی و بصری قواعدی است که در خود ذهن جای داشته، منطق با روابط میان خطوط بیان شده است و در عین حال گزینش زیباشناسانه و هوشمندانه ای در آنها صورت گرفته است که آنها را از زیبایی و شور خاصی برخوردار و از سایرین متمایز می سازد.
