بخشی از مقاله
چکیده
آینه کاری هنری اسلامی است و حاوی اشکال هندسی اسلامی، چنان که می توان آن را هنری دینی و سنتی تلقی کرد، درک ضرورت، پاسداری و حمایت از حفظ و گسترش این هنر زیبا و شگفت در کنار سایر هنرهای دستی و تزئینی لازم است. روش تحقیق این مقاله توصیفی و تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات کتاب خانه ای و میدانی است. در این پژوهش پس از اشاره مختصر به خاستگاه هنر آینه کاری و نقش آن در معماری خانه های مسکونی، مکان های زیارتی و باغ ها بررسی شده است و انواع آینه های شیشه ای را بر حسب لایه های باز تاباننده گوناگون آن ها دسته بندی می کند و نحوه ساخت اولین گروه آینه های شیشه ای وارداتی از اروپا یعنی آینه های جیوه ای را با مشاه سازی یک نمونه بیان می کند، پس از آن با بر شمردن تفاوت ها، روش شناسایی آینه های شیشه ای را از یکدیگر توضیح می دهد و در نهایت به بررسی مختصر تکنیک های آینه کاری اجرا شده با هر نوع آینه شیشه ای اشاره مختصر می کند.
-1 مقدمه
رد پای آینه در تاریخ، کهن تر از گمان ما است. انسان پیش ابزار ساز، در برکه های ساکن آب تصویر خویش را می دید، انسان ابزا ساز با پیشرفت فنون ابزار سازی آینه هایش را دگرگون کرد. ابتدا سنگ هایی را صیقل می داد که آینه ای می شدند. سپس با کشف فلزات به تدریج آینه هایی از مس، مفرغ، طلا و نقره و آهن ساخت، تا امروز که آینه های شیشه ای عمومیت یافته اند. آینه کاری هنر ایجاد اشکال منظم در طرح ها و نقش های متنوع با قطعات کوچک و بزرگ آینه به منظور تزئین سطوح داخلی بنا است.
حاصل این هنر ایجاد فضایی درخشان و پر تلالو است که از بازتاب پی در پی نور در قطعات بی شمار آینه پدید می آید. آینه کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در گروه هنرهای زیبا دانست که ایرانیان در معماری داخلی و تزئین درون بنا به کار گرفته اند. مطالعات انجام شده در زمینه آینه کاری بیشتر به پیشینه و خاستگاه این هنر پرداخته اند. از جمله ، محمد یوسف کیانی - - 1376 دربخشی از کتاب تزیینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی و همچنین محمد حسن سمسار ذیل مدخل »آینه کاری« در دائرت المعارف بزرگ اسلامی به معرفی تاریخی این هنر پرداخته اند. شعرباف - 1372 - در کتاب گره و کاربندی صرفا به بررسی طرح های گره در بناها پرداخته است. همچنین فولادوند - - 1384 در مقاله »تجلی حقیقت در معماری خانه های خدا« طرح های گره و اسلیمی را معرفی کرده است.
-2 تاریخچه آینهکاری
با کشف اشیای شیشه ای متعلق به زمان پارت ها و ساسانیان، می توان چنین پنداشت که صنعت شیشه سازی تقریبا درهمان زمان در ایران شایع بوده است. مهارت شیشه سازان ساسانی بسیار شایان توجه است. اینان به ویژه در هنرتزئین شیشه با چرخ شیشه بری کاملا استاد بودند. یکی از زیباترین نمونه ها جام خسرو اول است که در کتاب خانه ملی پاریس نگه داری می شود. ظروف شیشه ای ساسانی دارای طرح هایی از مناظر و تصاویر خیالی و رنگ های بسیار زیاد است.
منطقه گیلان و مازندران کنونی دو مرکز مهم شیشه سازی در این دوران به شمار می آمده است. آب و اینه همواره نزد ایرانیان دو نماد پاکی، روشنایی، بخت، راستگویی و صفا شمرده شده است و شاید به کار گرفتن آینه در نقش یکی از آرایه های بنا با این موضوع بی ارتباط نباشد - ریاضی،12،. - 1375 اما با بهره گیری از قطعات آینه و هنر آینه کاری به صورت کنونی، گذشته از هماهنگی با باورهای یاد شده، ریشه اقتصادی نیز دارد - کیانی،242،. - 1375 آینه های شیشه ای که از سده دهم هجری - شانزدهم میلادی - از اروپا، به ویژه ونیز ، به ایران وارد می شد هنگام حمل و نقل در راه می شکست. هنرمندان ایرانی برای بهره گیری از این قطعه های شکسته راهی ابتکاری یافتند و از آن ها به صورت آینه کاری استفاده کردند - سمسار و ذکاء،. - 1374
-3 آینه کاری اولیه
پدید آمد. در این دوره بزرگی ابعاد آینه خود به عنوان ارزش پذیرفته شده بود تا جایی که در بسیاری از منابع به آینه جهان نما در چهل ستون اصفهان اشاره می شود و ذکر می کنند ابعاد این آینه در حدی بوده است که اگر از درب شرقی چهل ستون وارد می شد، تصویر آن در آینه که در ایوان نصب بوده مشاهده می گردیده است. - جابر انصاری،344،. - 1321
-4 آینهکاری
آینه کاری هنر ایجاد اشکال منظم در طرح ها و نقش های متنوع، با قطعات کوچک و بزرگ آینه، به منظور تزیین سطوح داخلی بنا است. حاصل هنر آینه کاری، ایجاد فضایی درخشان و پر تلالو است که از بازتاب پی در پی نور در قطعات بی شمار آینه پدید می آید. بنابر مدارک موجود، گویا برای نخستین بار آینه در تزئین بنای دیوان شاه تهماسب صفوی - 930-984 ق.1524- 1576/م. - در قزوین به کار رفته است. کاربرد آینه در بنا که در قزوین آغاز شد، پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان 1007 - ق1598/م - ، در این شهر و دیگر شهرهای ایران گسترش یافت و تزئین بسیاری از کاخ های دوره صفوی، که شمار آن ها به نوشته شاردن تنها در اصفهان به 137 مورد می رسد - شاردن،96، - 1349، از این هنر بهره گرفته شد.
-5 ویژگی و خصوصیت طرح آینه
- سبک و شیوه به کار رفته در ساخت
- نوع کاربرد آینه
- ساکن یا متحرک بودن آن و هماهنگی طرح با محیط درونی در گذشته تمام دانش به کار رفته در قاب آینه ها معمولا در یک نفر جمع نمی شد. نقاشان، نجاران، معرق کاران، مینیاتوریست ها - نگارگران - و سایر صنعت گران دست در دست هم، کاری را به اتمام می رساندند و اثری بی بدیل را به وجود می آوردند که باعث برانگیختن غرور ملی می شد. با گسترش علم و شناخت مواد و بهره گیری از فرم های تجریدی، قاب های آینه تنوع بی بدیلی پیدا کرد و متناسب با سبک و سیاق های متنوع معماری و شیوه های متفاوت چیدمان منزل، چهره آن ها تغییر یافت. توجه طراحان معماری داخلی و سایر هنرمندان، منجر به پدید آمدن قواعدی خاص در زمینه طبقه بندی و زیبایی شناسی در طراحی آینه براساس فرم های سنتی، کلاسیک و مدرن شد.
-6 طرح های آینه کاری
در جهان باستان عقاید مذهبی مایه اصلی و عنصر اساسی هنرنا به شمار می رفت. در آن دوران، هنر در خدمت مذهب بود و همواره برای بیان مفاهیم مجرد و توضیح امور معنوی و مذهبی از هنرهای گوناگون و از رموز و اشارات و نماد های مختلف استعانت می جستند و از این طرز بیان نمادین به شدت و وسعت و قدرت فراوان استفاده می کردند - موسوی و آیت اللهی،48،. - 1390
براین اساس، نقوش روی آثار دوره اشکانی که اغلب برای زمینه استفاده می شد شامل دایره های متداخل است که لوزی و گل چهارپر تشکیل می دهد و در حاشیه نیز نوارهای مارپیچ با نقوش داخلی کار می شود، دوره اشکانی را می توان دوره پیوستگی میان هخامنشی و ساسانی دانست - همان،. - 52
تزئین در معماری آرایشی است که بنای معماری را دلپذیر می نمایاند، یا به غنای اثر می افزاید. معماری اسلامی به گونه ای نمادین اشاره به خلقت و جهان هستی دارد که خود سرشار از دگرگونی است. نقوش هندسی پیچ در پیچ مرکب از دایره که در درون خود پذیرای تمامی اشکال دیگر است، اسلیمی ها و گل بوته هایی که از باغ همیشه بهار بهشت است، همه و همه، نشان از خلاقیت مسلمانان در ایجاد طرح های نو دارند. تزئین ها زبان خاص خود را دارند و گویای حقایق اسرار آمیزند که ادراک آن در پرتو شناخت معماری میسر است و هنرمندان اسلامی به خوبی از عهده این کار برآمده است. »با آشنایی به زبان تزئینات، می توان نقش و نگار را همچون شعری خواند، یا می توان با دنبال کردن پیچ و خم های زیزکانه نقش ها خود را فراموش کرد. این شکل ساختاری و تزئینی دارای شاخصی آسمانی است - «
-7 نقش های اسلیمی در آینه کاری
اسلیمی از تزئین های متداول در هنر اسلامی است و عبارت است از اشکال به هم بافته و در هم پیچیده غنچه، شاخ، برگ، گل و گیاهانی که در قرآن از آن ها نام برده شده است و به گیاهان بهشتی شهرت دارند. در این نقش گیاهانی چون خرما، انگور و انار به صورت تجریدی و انتزاعی به کار رفته اند. گاه نیز اشکال حیوان هایی همچون ماهی، عقاب، خرگوش، اردک، خرس و روباه به شکل اصلی یا تجریدی در لابه لای پیچ و خم موزون اسلیمی و با حال و هوای گوناگون گنجانده شده است - فولادوند902،901،. - 1384 خط از عناصر مهمی است که در اسلیمی نقشی حیاتی ایفا می کند.
مفهوم حرکت در هنرهای تجسمی بیش از هر عنصر دیگر خط تجلی می یابد، چرا که جوهره وجودی خط حرکت است. خط را، چه در علم و چه درهنر، می توان مسیر نقطه ای دانست که در فضا حرکت می کندیا مسیر یک حرکت تلقی کرد. از آنجا که حرکت ها می توانند جهاتی بی شمار و متفاوت داشته باشند، کیفیت خط نیز می تواند بسیار گوناگون و ظریف باشد. کیفیت های گوناگون خط واکنش های روانی متفاوتی را در انسان ها برمی انگیزد. خط می تواند کاملا تجسم یافته باشد.
همچنین می تواند حالت القایی داشته باشد و به طور مجازی به صورت بصری نقاط دیدگانی را به یکدیگر اتصال دهد - گاردنر،169،. - 1386 حرکت حلزونی یا اسلیمی صرفا برای تزئین انواع مختلف سطوح بنا و کتاب و صنایع دستی و اشیائ نیست، بلکه نشانه هایی مقدس به همراه دارد. در اصل، ویژگی ریتم و تکثیر عناصر ذکر و حرکت و سلوک عارفانه مفهوم دینی و مقدس نقوش تزئینی است. تزئین می تواند بیان نماد های مقدس باشد. به گفته هانری ماتیس، بیان و تزئین یک چیزند. این سخنی است که او از شرق و به طور خاص از اسلام الهام گرفته است، زیرا در آنجا جاذبیت اصلی آثار هنری و بناهای اسلامی در تزئینشان نهفته است - بورکهارت،146،. - 1369
-8 گره
گره ها تزئین معماری ایرانی اند و براساس قاعده معین و با استفاده از خطوط مستقیم شکل می گیرند و آلت های گره را به وجود می آورند - شعرباف،9،. - 1372 بنابراین، گره یا بند رومی فقط یک قسم از اقسام نقش است که می توانسته به تنهایی یا در ترکیب با نقوش دیگر به کار رود - نجیب اوغلو،155،. - 1379 با توجه به مضامین »طبیعت گرایانه« در بناها، نماهای آن ها، که پوشیده از نقوش گره دو بعدی و سه بعدی مقید به هندسه ستاره و جند ضلعی است، به طریق اولی می تواند متضمن تلمیحاتی از جهان هستی باشد.
از میان نقش های هندسی، آن ها که ستاره - شمسه - دارند بیشتر تداعی کننده آسمان اند. شبکه دوایر هم مرکز و مدار گونه ای که زیر نقش گره های ستاره ای است یادآور مدارات ستارگان است و شعاع های هم فاصله شمسه ها همچون پرتوهایی است که در آسمان پرستاره می تابد. خطوط منتشر از مرکز ستاره های متعدد، که با هم تقاطع دارند و چند ضلعی ها و مجموعه ستاره های فرعی را تشکیل می دهند، هویت بصری مبهمی دارند - همان،. - 161
-9 گچ بری روی آینه
این تکنیک را می توان به عنوان اولین تکنیک آینه کاری که رنگ و بوی ایرانی دارد بیان کرد.
