بخشی از مقاله
چکیده
تزئینات آجرکاری در معماری اسلامی، نشاندهنده مهارت بیبدیل هنرمندان معمار است که کمال این نوع هنر را در دوران سلجوقیان شاهد هستیم. در خصوص تزئینات آجریدوران اسلامی شوهد بسیاری در دست است امّا تاکنون بهطور جامع، پژوهشی که درخور این هنر باشد صورت نگرفته است و همین مسئله ضرورت انجام تحقیقات بیشتری در خصوص اهمیتی که این هنر تزئینی در معماری اسلامی داشته، مینمایاند. در این دوران در تزئینات آجرکاری گرههای ساده اولیه که در پیوند با استخوانبندی بنا بود، معمول شد که با حرکات مستقیم و ساده آغاز و نهایتاً سبب پیدایش و تکامل گرههای مادر شد.
با این تفسیر پرسشی که در اینجا مطرح میشود این است که تزئینات آجرکاری از ابتدای ورود اسلام به ایران چه تحولاتی را پشت سر گذاشته و چه دورههایی اوج و افول استفاده از این هنر در معماری اسلامی است. در این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع مکتوب کتابخانهای، به اختصار به تزئینات آجری بهکار رفته در بناهای قرون اولیّه اسلامی و سپس نمونههای شاخص آن در محدوده زمانی مشخص، پرداخته شده است و هدف از آن بررسی تحولات تزئینات آجرکاری و شناخت این تزئینات در بناهای شاخص برجای مانده در ایران از ابتدای ورود اسلام تا قرن5 ه.ق میباشد. باتوجه به نتیجهای که از این پژوهش حاصل خواهد شد میتوان قرن دوم تا آغاز قرن پنجم هجری را دوران شکلگیری و تکوین آجرکاری نامید.
مقدمه
هنر و بهطور خاص، معماری، در دوران اسلامی، با تحولات چشمگیری که داشته، سبب اعتلای ایران در این دوران شده است. در این میان، گسترش و پیشرفت بناها به عواملی چون شرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی رایج در هر سرزمین و نوع حکومت رایج در آن بستگی دارد. بناهای باقیمانده از دوران اسلامی، دارای تزئینات گوناگونی است که معرف اهمیت این هنر در ادوار مختلف است.
مصالح مورد استفاده و نوع بهرهگیری از آنها و تزئینات حاصل از آنها در هر دوره متفاوت بوده است. که در این میان آجر به عنوان یکی از مصالح رایج و شناخته شده در معماری ایران و نیز یکی از قدیمیترین مصالح مورد استفاده در معماری با قدمتی بیش از 3000 سال پیش، نقش عمدهای در ساخت و ساز بناهای دوران اسلامی در ایران بر عهده دارد. بنابراین سوال اصلی پژوهش مربوط به تحولاتی است که تزئینات آجرکاری از ابتدای ورود اسلام به ایران پشت سر گذاشته و نهایتاً اینکه در چه دوره-هایی سیر صعودی و نزولی داشته است. پژوهش با فرض اینکه قرن 4ه.ق اوج استفاده از آجر در تزئینات معماری بوده، اشارهای مختصر به بناهای باقیمانده از این دوران خواهد داشت. اهداف پژوهش را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:
.1 بررسی تحول تزئینات آجرکاری از ابتدای ورود اسلام به ایران تا قرن 5ه.ق
.2 شناخت تزئینات آجرکاری در بناهای شاخص برجایمانده از دوران مورد مطالعه.
در خصوص پیشینه پژوهش پیشرو، تحقیقاتی صورت گرفته است که از آن جمله میتوان به پژوهش محمود ماهرالنقش در این زمینه اشاره کرد. اما نوآوری که در اینجا مطرح است بدین لحاظ حائز اهمیت است که در این پژوهش به تحول این نوع تزئینات به طور متوالی اشاره شده است. در این پژوهش پس از ذکر مختصر تاریخچه کاربرد آجر در دوران پیش از اسلام و دوران اسلامی، به بناهای شاخص برجایمانده از دوران مذکور و نوع تزئینات آجری بهکار رفته در آنها اشاره شده است.
روش تحقیق
پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانهای به جمعآوری اطلاعات پرداخته است. در این پژوهش ابتدا به معرفی بناهای با تزئینات آجرکاری در قرون اولیه اسلامی اشاره شده و در ادامه به بررسی بناهای شاخص از حیث دارا بودن تزئینات آجرکاری این دوران پرداخته شده است.
تاریخچه کاربرد آجر در پیش از اسلام
آجر یا آگور واژهای بابلی است و نام خشت نوشتههایی بوده است که بر آنها فرمان، منشور، قانون و نظایر آن را مینوشتند. سومریها و بابلیها برای ساختن خشت، پس از فرونشستن سیلاب، گل خمیری را از کنار رودخانهها به دست میآورده اند. آجر به سبب استحکام بالا، دوام، پایداری فراوان و کمبود مصالح مقاوم و مناسب مهمترین عنصر بهکار رفته در معماری خاورمیانه است. تا قبل از ابداع آجر، خشت مهمترین پیمون - واحد - سازنده در معماری بود که بعد از شناخت آجر و خواص آن، رفته رفته جایگزین خشت شد و تا به امروز نیز از اهمیت آن کاسته نشده است
سوابق تاریخی نشانگر آن است که ساکنان نواحی خوزستان و یا بینالنهرین، نخستین اقوامی بودند که به این موفقیت دست یافتند - کشف و استفاده از آجر - و احتمالاً نخستین تجربههای خود را در کف اجاقهایشان مشاهده کردند و پختن و سخت شدن گل زیر آتش را به خاطر سپردند. به کارگیری آجر در شوش و تپه سیلک کاشان نیز نشان دهنده استفاده از این عنصر در زمان خود است. در معبد چغازنبیل نیز به آجرهایی بر میخوریم که به عنوان کتیبه به دیوار نصب شده اند
در معماری هخامنشی نیز استفاده از آجر را در بناها شاهد هستیم . تمام زینت آپادانا و قسمتهای دیگر کاخ شوش به وسیله آجرهای لعابدار انجام گرفته است
ایران در قرون اولیه اسلامی
ایران در دوران اولیه اسلامی، تحت سلطه و فرمانروایی خلفای اموی 41 - تا132ه.ق - و عباسی 132 - تا 656 ه.ق - بود. با آغاز قرن سوم ناحیه ایران به مناطق مختلفی تقسیم شد که توسط سلسلههای مستقل ایالتی – و با تأیید خلفای عباسی– حکمرانی و اداره میشد.
سلسله های طاهریان در خراسان 206 - تا259ه.ق - ، صفاریان 247 - تا393 ه.ق - در سیستان، بخش-هایی از خراسان و برای مدت کوتاهی بر اصفهان و فارس حکومت کردند. سامانیان 279 - تا389 ه.ق - در ماوراءالنهر که پایتخت آنان در بخارا بود، حکومت میکردند که حکومت خود را به قسمتهای شمالیتر - خراسان و سمنان - ایران گسترش دادند
تا اینکه در قرن چهارم هجری حکومت غزنویان به مرکزیت غزنه به وجود آمد و منطقه وسیعی از طبرستان، گرگان، خوارزم، سیستان و خراسان تا گجرات هندوستان در حوزه اقتدار این سلسله قرار گرفت
از دیگر سلسله های حکومتی قبل از سلجوقیان، آلبویه 320 - تا447 ه.ق - در مناطق شمالی و مرکزی و جنوب ایران بود و آلزیار 316 - تا433 ه.ق - که در گرگان حکومت میکردند که گنبد قابوس یادگار باشکوه این سلسله است. آلبویه و آلزیار در طی قرن 4 و 5 هجری توانستند نبوغ و خلاقیتهای ذاتی خود را در اشکال گوناگون هنر اسلامی چون منسوجات، سفالگری، معماری و تزئینات معماری متجلّی سازند
محدوده تاریخی و جغرافیایی تزئینات آجرکاری در قرون اولیه اسلامی ایران
محدوده بررسی تزئینات آجرکاری در قرون اولیه اسلامی، حیطه جغرافیایی ایران امروز و همانطور که قبلاً ذکر شد، بازه تاریخی قرن اول هجری تا پیش از حکومت سلجوقیان است. با توجه به تعداد فراوان بناهای تاریخی موجود در ایران، ممکن است که تمامی بناهایی که دارای تزئینات آجری متعلق به محدوده تاریخی مورد نظر هستند، معرفی نشده باشند. در این پژوهش سعی بر این است آثاری که از نظر تزئینات آجری شاخص هستند، مورد بررسی قرار گیرند. در جدول شماره 1 فهرست بناهای شناخته شده دارای تزئینات آجرکاری متعلق به قرون اولیه اسلامی در ایران، ارائه شده است.
جدول -1 تزیینات آجرکاری شناسایی شده در ابنیه متعلق به قرون اولیه اسلامی
