مقاله جایگاه مولفه های فرهنگ عمومی در کتاب های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی

بخشی از مقاله

چکیده

فرهنگ عمومی بخشی از فرهنگ یک جامعه است که مورد پذیرش اکثر افراد یک جامعه قرار گرفته است. در این راستا آگاهی از فرهنگ عمومی رایج و عوامل موثر بر آن براي سیاست گذاران و برنامه ریزان درسی که متولی انتقال این مفاهیم فرهنگی از طریق کتب درسی به دانش آموزان میباشند از اهمیت ویژه اي برخوردار است. لذا پژوهش حاضر با هدف "بررسی جایگاه مولفه هاي فرهنگ عمومی در کتاب هاي مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی"انجام شده است.از لحاظ نوع پژوهش، توصیفی و از نوع کاربردي می باشد.ابزار مورد استفاده در این تحقیق نیز تحلیل محتوا بوده است.نتایج تحلیل محتواي کتابهاي مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی - شامل چهار کتاب سوم تا ششم - نشان می دهد که در کتب مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی بیشترین تاکید بر مولفه هاي فرهنگی و اجتماعی با 48.76 درصد و بعد از آن بیشترین تاکید بر مولفه هاي اقتصادي با 25.65 درصد وپس از آن مولفه مذهبی با 16.01 درصد و در آخر مولفه سیاسی با 9.65 درصد بوده است.

واژه هاي کلیدي : فرهنگ عمومی، کتب مطالعات اجتماعی، دوره ابتدایی، مولفه هاي فرهنگ عمومی.

مقدمه و بیان مسئله

در میان جنبه هاي گوناگون حیات انسانی، فرهنگ را میتوان عالی ترین و فاخر ترین جنبه ي زندگی انسان به شمار آورد.آغاز فرهنگ به آغاز حیات پیدایش انسان باز میگردد؛ یعنی وجود فرهنگ با وجود انسان مقارن است. در حقیقت از زمانی که انسان به عرصه ي وجود پا میگذارد رفتار ها، گرایش ها، ارزش ها، آرمان هاي او اعتقادات او و نیز فعالیت ها و حرکات ظاهري او همه با شدت هرچه تمام تر تحت تاثیر فرهنگی است که اطراف او را فرا گرفته است.واژه ي فرهنگ بطور کلی از دو واژه ي - فر - و - هنگ - ترکیب شده است. فر: به عنوان یک واژه مستقل چند معنی دارد که متعادل ترین آنها شکوه، شان و منزلت است و به عنوان پیشوند در معانی بالا، بیرون و پیش بکار میرود.هنگ: نیز در زبان فارسی چند معنی دارد که عام ترین آنها فرهیختن، سنگینی و وقار است - خاشعی،. - 1383

مقوله ي فرهنگ را میتوان محوري ترین عامل دانست که در هویت یک جامعه نقش دارد. فرهنگ تعیین کننده ي چگونگی تفکر و احساس اعضاي جامعه است. فرهنگ راهنماي اعمال انسان ها و معرف جهان بینی آنها در زندگی است. فرهنگ عمومی به معناي فرهنگ غالب و گسترده اي است که در میان عموم جامعه رواج و رسوخ دارد و حوزه اي از عقاید، ارزش ها، جلوه هاي احساسی و هنجار هاست که اجبار اجتماعی غیر رسمی از آن حمایت میکند و فراتر از گروه و اقشار خاص در در کلیت جامعه مورد قبول است بر این اساس فرهنگ عمومی از سه حوزه اصلی ارزش ها، عقاید، باورها و هنجارها تشکیل یافته است - خالدي،. - 1388

از آنجا که آموزش و پرورش دوره ابتدایی به عنوان مبنا و اصل همه ي آموزش ها مطرح می شود و در واقع سنگ زیر بناي نظام آموزشی به شمار می اید توجه اساسی به این دوره اهمیت ویژه اي دارد - زینال تاج و همکاران،. - 1393کتب درسی به عنوان یک رسانه نوشتاري اطلاعات و ارزش ها را به دانش آموزان منتقل می کند و با توجه به اینکه در نظام آموزشی ما کتب درسی به صورت متمرکز، تحت نظر سازمان پژوهش و برنامه ریزي آموزشی طراحی و تدوین می شود اهمیت ویژه اي دارد - شیرین کام،. - 1388 فرهنگ کل پیچیده اي، متشکل از دانش، عقیده، هنر، اخلاق، قانون، رسوم و هر نوع عادت و ویژگی دیگري است که توسط انسان به عنوان عضوي از جامعه کسب می شود.

فرهنگ به عنوان واسطه اي در جهت انتقال ارزش ها و نگرش هاي گوناگون به فراگیران، فرصت دستیابی به آموزش و فراگیري برنامه هاي درسی را تسهیل می کند.با توجه به گسترش روز افزون فرهنگ در تمام ابعاد زندگی انسان، تمام مسائل از این چهار چوب فرهنگی نگریسته میشود.چنانچه درآموزش و پرورش و در زمینه برنامه درسی می توان رویکرد فرهنگی را اینگونه در نظر گرفت که طراحی، اجرا و ارزشیابی دروس تنها در صورتی می تواند به نحو موفقی انجام شود که تمام فرایند هاي طراحی، اجرا و ارزشیابی و محتواي دروس با توجه به بستر اجتماعی که برنامه درسی در آن اجرا می شود صورت گیرد. - کرمی و همکاران،. - 1391 فرهنگ عمومی از مباحث تعیین کننده در مدیریت کلی جوامع و در مجموع در مدیریت بخش هاي جامعه است به گونه اي که سرمایه گذاري براي ارتقاءسطح فرهنگ عمومی از سرمایه گذاري هاي بسیار مهم به حساب می آید.

حکومت ها براي ایجاد و تثبیت فرهنگ مورد نظر خودشان ابزار مختلفی را در اختیار دارند که یکی از مهم ترین آنها آموزش و پرورش است - شهیدي،. - 1391 کتب درسی یکی از ارکان مهم هر نظام آموزش و پرورش نقش تعیین کننده دارد. اگر برنامه درسی و محتواي مربوط به برنامه ها هماهنگ با اهداف کلی و هدف هاي جزیی نباشند نمی توان نسبت به تحقق هدف هاي مورد نظر امیدي داشت - حسنی،. - 1391 در این میان بافت و محتواي کتاب هاي درسی ویژگی هاي بی همتایی دارند که موجب اهمیت شناخت فرهنگ و مولفه هاي فرهنگ میشود. این ویژگی ها ناشی از ماهیت نظام آموزشی به عنوان حامل صورت هاي سرمایه فرهنگی جامعه و در عین حال مولد فرهنگی و خالق فرهنگ جامعه می باشد.

یکی از ضرورت هاي توجه به فرهنگ در حوزه تعلیم و تربیت و مدرسه بر این است که رویکرد هاي آموزشی و تربیتی بطور ضمنی از طریق مشاهده، مشارکت و تعامل مستمر آموخته می شوند نه صرفا از راه مطالعه آگاهانه و رسمی - صداقت،. - 1393نظام آموزش و پرورش در هر کشوري یکی از نظام هاي مهم اجتماعی است. رسالت این نظام علاوه برانتقال میراث فرهنگی و تجارب بشري به نسل جدیدایجاد تغییرات مطلوب در شناخت ها، نگرش ها و در نهایت رفتار کودکان و نوجوانان و جوانان است آموزش و پرورش وظایف و کارکرد هاي مختلفی رابطور آشکار و نهان بر عهده دارد و ابزار تحقق اهداف و مقاصداجتماعیبه شمار می رود کارکرد هاي آن به حدي است که جوامع مختلف انتظار دارند این سازمان باید پاسخگوي نیاز هاي معنوي و مادي آنان باشد و به عنوان یک عامل تحقق نیاز هاي فردي و اجتماعی و رشد و توسعه فرهنگی سیاسی و اقتصادي جامعه را ممکن کند - صافی،. - 1393

محتواي کتاب درسی در واقع بخشی از جلوه ي عینی برنامه درسی است و شامل دانش، مهارت ها، نگرش ها و ارزش هایی است که می بایست یاد گرفته شود - ملکی ،. - 1389 با توجه به اینکه امروزه آموزش و پرورش یکی از مناسبترین راه ها براي رسیدن به توسعه اقتصادي، هجتماعی و فرهنگی و سیاسی بوده و دانش آموزان در مدارس آموزش یبینند تا دانش ها و ارزش ها را یاد بگیرند و در زندگی خود به کار برند نقش کتب درسی و برنامه ریزان درسی بسیار مهم و اساسی محسوب میشود - ماشاالهی نژاد،. - 1390 فرهنگ عمومی متشکل از مولفه هایی است که بطور مستقیم بر آن تاثیر گذار میباشند که لازم است به کودکان آموزش داده شود این آموزش میتواند از طریق کتاب هاي درسی به خوبی اعمال شود.بر اساس این مولفه ها تحلیل محتواي کتب درسی دوره ابتدایی حائز اهمیت است.این مولفه ها عبارتند از:

مولفه فرهنگی، اجتماعی: شامل مدرسه، وسایل ارتباط جمعی، خانواده، آداب ورسوم، دوستان، مطبوعات، کلاس ها و آموزشگاه هاي هنري، نمایشگاه هاي هنري ...

مولفه مذهبی: شامل مساجد؛ روحانیون، هیئات هاي مذهبی، اصول دین، نماز، جلسات قرآنی. مولفه سیاسی: شامل رهبر، هئات دولت، دفاع مقدس، قانون و روابط بین الملل.
 
مولفه اقتصادي: شامل بازار، میزان در آمد، بانک، ثروت، بورس، تورم.همگی اینها ضمن اینکه خود از مولفه هاي فرهنگ عمومی هستند از آن متاثر می شوند و بر آن تاثیر می گذارند - شهیدي،. - 1391

هدف پژوهش حاضر شناسایی میزان توجه به مولفه هاي فرهنگ عمومی در تدوین کتب درسی مطلعات اجتماعی دوره ابتدایی است. با توجه به متمرکز بودن نظام آموزش ایران و اهمیت کتب درسی تالیف شده توسط وزارت آموزش و پرورش به عنوان منبع اصلی تدریس، بررسی و ارزشیابی محتواي آنها ضروري به نظر میرسد. نتایج این پژوهش میتواند به دست اندر کاران نظام آموزش و پرورش، متخصصان و کارشناسان دفتر تالیف کتاب هاي درسی، معلمان و سایر نهاد هاي مرتبط به آموزش فرهنگ عمومی کمک کرده تا به باز نگري کتاب هاي درسی بپردازند.

پیشینه تحقیق

زینال تاج و همکاران - 1393 - در پژوهشی با عنوان بررسی فرهنگ و قومیت در محتواي برنامه هاي درسی مطالعات ابتدایی دوره ابتدایی به این یافته ها رسیدند که نقش قومیت و فرهنگ در کتاب مطالعات اجتماعی در حد متوسط می باشد و همچنین آموز گاران معتقدند که محتواي کتاب مطالعات اجتماعی در پایه سوم بیشتر از پایه هاي چهارم و پنجم به مقوله قومیت و فرهنگ ایرانی اسلامی پرداخته است.همچنین در کتاب ششم به میزان متوسط و در فصول آخر تقریبا به این موضوع پرداخته شده است و تا حدودي توانسته اطلاعاتی در اختیار دانش آموزان در مورد بعضی شهرها و قومیت ها و پیشینه تاریخی آنها قرار دهد.

پژوهش شهیدي - 1391 - با عنوان بررسی مولفه هاي فرهنگ عمومی در کتاب هاي بخوانیم و بنویسیم دوره ابتدایی در سال تحصیلی 91- 92 نشان می دهد که اولویت بندي مولفه هاي فرهنگ عمومی در کتاب هاي بخوانیم و بنویسیم در 5 پایه ابتدایی نزدیک به هم می باشد.این در حالی است که محتواي کتب بخوانیم و بنویسیم دوره ابتدایی تحصیلی از میان مولفه هاي فرهنگ عمومی بیشترین تاکید بر مولفه فرهنگی با 55.95 درصد و بعد از آن بیشترین تاکید بر مولفه مذهبی با 20.61 درصد و بعد از آن مولفه اقتصادي با 12.11 درصد و در آخر مولفه سیاسی با 11.32 درصد می باشد.

عباس زاده بهستانی - 1390 - در پژوهشی با عنوان،َارزیابی محتواي کتب تعلیمات اجتماعی دوره راهنمایی بر اساس پرورش انواع مسولیت پذیري و فرهنگ عمومی از دیدگاه معلمان شهرستان خوي این نتایج را نشان می دهد: میزان توجه کتب به مسولیت پذیري دینی در حد متوسط به مسولیت پذیري اقتصادي اجتماعی سیاسی و فرهنگی و مدنی توجه در حد زیاد به مسئولیت پذیري زیست محیطی در حد متوسط به پرورش حس یگانگی نسبت به فرهنگ ملی و پرورش فرهنگ خانواده در حد متوسط و به فرهنگ شهروندي توجهی نشده است.این نتیجه گیري با ازمون رتبه بندي عوامل فریدمن نیز بررسی شد که در آن رشد مسئولیت پذیري اجتماعی، اقتصادي، سیاسی و فرهنگی رتبه اول با میانگین 3.50 و پرورش فرهنگ شهروندي آخرین رتبه با میانگین 2.12 بدست آورد.

روستایی - 1389 - در پژوهش خود با عنوان بررسی میزان توجه به مولفه هاي فرهنگ ملی در کتب تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی تحصیلی ایران به این نتیجه رسید که فرهنگ ملی در مجموع به میزان 21 درصد در پایه سوم ابتدایی،14.61 درصد در پایه چهارم ابتدایی،20.35 درصد در پایه پنجم ابتدایی 12.83 درصد به بعد شناختی 1.20 درصد به بعد عاطفی و 4.75 درصد به بعد عملکردي در کتب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی توجه شده است.که بیشترین میزان توجه به بعد شناختی در ارتباط با مولفه هاي فرهنگ ملی بوده است.

مبانی نظري تحقیق

با استفاده از مبانی نظري و پژوهشی چا چوب مفهومی براي پژوهش حاضر به صورت زیر تبیین می شود: در سطح الف-مولفه فرهنگ عمومی در چهار بعد فرهنگی –اجتماعی، مذهبی، اقتصادي، سیاسی مطرح است. در سطح ب-عوامل و گویه هاي هریک از این مولفه ها مطرح است که شامل مولفه فرهنگی –اجتماعی: مدرسه، وسایل ارتباط جمعی نوین، خانواده، آداب ورسوم، دوستان و مطبوعات، کلاس ها، آموزشگاه هاي هنري، نمایشگاه هاي فرهنگی، کتاب داستان - 2 مولفه مذهبی: مساجد، هیات هاي مذهبی، اصول دین، نماز و جلسات قران - 3مولفه سیاسی: رهبر، هیات دولت، دفاع مقدس، روحانیون، قانون وروابط بین الملل - 4 مولفه