بخشی از مقاله
چکیده
از گذشتههای دور هرملّتی فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود را داشته و برخی از آن باورها تا به امروز پا بر جا ماندهاند. در ایران باستان مردم روزهای خاصی از سال را به جشن و سرور میپرداختند. گروهی از جشنهای ایرانی جشنهای آتش بودند آتش در بین اقوام آریایی مورد احترام و مقدس بوده است که برخی از آنها تا به امروز باقیماندهاند مانند چهارشنبه سوری که در آخرین چهارشنبه سال برپا میشود. در این که چرا چهارشنبه از بعد از اسلام زمان دقیق آن نامعلوم است برای این جشن انتخاب شده نظرات مختلفی ارائه شده است. برپایی آتش در این روز برای گرم کردن زمین و از بین بردن سرما وپژمردگی بوده است. ایزد رپیثوین هنگامی که دیو زمستان به جهان یورش میآورد به زیر زمین میرود و آبها را گرم نگه می دارد تا گیاهان زنده بمانند.
علاوه بردانستن پیشینه جشن سوری، چهارشنبه سوری جنبه دیگری به عنوان یک رویداد کارناوالی دارد. این جنبه از مراسم چهارشنبه سوری تا کنون چندان مورد توجه قرار نگرفته است. کارناوال نوعی خرده فرهنگ انتقادی است که آیینها و آداب آن، هنجارهای حاکم را به پرسش میگیرند. میخائیل باختین آن را به اعتراض و رهایی مردم پیوند میدهد. چهارشنبه سوری علی رغم اینکه جشنی مردمی است و امروزه جنبه حکومتی ندارد اما ویژگیهای نمادینی دارد. رویداد کارناوالی زمانی رخ میدهد که مردم با شکستن تابوها میکوشند تاهویّت خود را ازطریق یک نمایش اجتماعی قوی به دست آورند.
کلیدواژهها: چهارشنبه سوری، جشنهای آتش، ایزد رپیثوین،کارناوال.
مقدّمه
از روزگاران کهن در فرهنگ هر ملّتی بر اساس عقاید و باورهای آنها، آداب و رسوم خاصی به وجود آمده است . بخش گستردهای از پیشینه و فرهنگ هر کشوری را جشنهای دیرینه و کهن آن چهره میدهند. به دیگر سخن، باورهای دیرینه و کهن بخش ویژه، ارزشمند و برجستهای از بنیادها و ریشههای پایدار و نشانگذار فرهنگ آن کشور است. بسیاری از آیینها و باورهای ملتها تا به امروز پابرجاست. اعیاد و جشنها بر اساس باورهای دینی و مذهبی و یا باورهای عامیانه برپا میشوند؛ عید حنوکا یا جشن روشنایی در آیین یهودیان، کریسمس یا نوئل جشنی که در آئین مسیحیت به منظور گرامیداشت زادروز مسیح برگزار میشود.
جشن روز شکرگزاری که در کشور امریکا در ماه نوامبر برپا میشود. در ایران باستان جشن سده از جمله بزرگترین جشنهای آتش بوده که به یادگار پیدایی آتش برگزار میشده است. مهرگان که در برج مهر برپا میشده و پس از نوروز بزرگترین جشن ایرانیان باستان بوده است و بسیاری آداب و رسوم و آیینهای دیگر. یکی از کهنترین و ریشهدارترین جشنهای تاریخی و دیرین ایران کهن که هم اکنون نیز به پایداری و استواری - با دگرگونیهایی در آیینها و شیوههایش - دنبال شده و برپا میگردد جشن سوری - چهارشنبه سوری - است.
با توجه به تغییر و تحولاتی که در جشن سوری در طول دوران مختلف صورت گرفته است در این نوشتار برآنیم تا ابتدا پیشینه این جشن و کیفیت اسطوره در آن را بررسی کنیم. بررسی رویکرد کارناوالی در برخی آیینها تاکنون انجام شده است اما از آن جا که در جشن چهارشنبه سوری تا به حال به طور خاص بررسی نشده است، این مقوله را مورد بحث قرار میدهیم و جنبههای مختلف کارناوال را با این آیین تطبیق میدهیم.
پس این مقاله شامل چند جنبه میشود: معرفی و پیشینه چهارشنب سوری، اسطوره رپیثوین و ارتباط آن با این آیین، بُعد انسان شناسی و جلوههای نمایشی و آیینی آن در گذشته و امروز، و رویکرد کارناوالی آن. منظور از گذشته، از دوران تقدس آتش در دوران باستان است تا قرون اخیر که جامعه ایرانی آیین جشن سوری را با آداب و رسوم اصیل آن برپا میکرده است.
پرسشهای به وجود آمده برای انجام این پژوهش عبارت است از: 1 پیشینه و قدمت چهارشنبه سوری چقدر است؟2 آیا این آیین ارتباطی با اساطیر دارد؟3 باور مردم در دوران باستان برای برگزاری جشنهای آتش چه چیزی بوده است؟4 آداب و رسوم جشن سوری در گذشته چیست و چه تفاوتهایی با آداب آن در جهان امروز دارد؟ 5 علت نامگذاری آن و برگزاری آن در آخرین چهارشنبه سال چیست؟6 جنبههای مختلف یک کارناوال چیست؟7 چه جنبههایی از جشن چهارشنبه سوری با یک رویداد کارناوالی قابل مقایسه است؟ 8 ریشه اصلی بروز کژرفتاری و اغتشاش در یک جامعه چیست؟اینها پرسشهایی هستند که در ادامه سعی شده به همه آنها به گونهای پاسخ داده شود. در ابتدا به تعریف و شرح جشنهای آتش میپردازیم.
جشنهای آتش
بسیاری از آداب و رسوم عامه و باورهای فولکلوریک که در ناخودآگاه جمعی توده مردم وجود دارد، ریشه در اساطیر کهنی دارد که از گذشتههای تاریخی و اسطورهای زندگی بشری سرچشمه میگیرد. گرچه انسان معاصر خود را با اساطیر کهن و باورهای ساده و ابتدایی بشر بدوی بیگانه میداند، اما تداوم حضور این اساطیر در بسیاری از زمینههای زندگی امروز انسان انکار ناشدنی است.میان همه اقوام آریایی، آتش از موقعیتی والا و مقام مقدسی برخوردار بود. در اساطیر اقوام و گروههای مختلف آریایی در سراسر اروپا و آسیا و شبه قاره هند، افسانهها و داستانهای فراوان درباره آتش و تقدس و مقام و تیمار و نگهداری آن وجود داشته و دارد.
در ایران باستان، آتش مشخصه اقوام آریایی بود چرا که این شعله سوزان و فروزان و فروغ تابناک، سرما و هراس و تاریکی و ترس را می زدود و گرمی و آرامش و روشنایی می بخشید. داستان پیدایی آتش در شاهنامه چنانست که روزی هوشنگ، ماری در کوه میبیند. برای کشتن مار، سنگی را به طرف او پرتاب میکنند که سنگ به سنگ آتشزنه دیگری میخورد و از برخورد آنها آتشی میجهد و همان آتش را قبله میکنند و جشن سده از همان اوقات برپا میشود.
با پیدایی آتش بسیاری از مشکلات حل شد که نخستین آنها نگهبانی از انسان در مقابل زمستان دیو بود.یکی روز شاه جهان سوی کوه گذر کرد با چند کس همگروه پدید آمد ازدور چیزی دراز سیه رنگ و تیره تن و تیز تاز دو چشم از بر سر چو دو چشمه خون ز دود دهانش جهان تیرهگون نگه کرد هوشنگ باهوش و سنگ گرفتش یکی سنگ و شد تیزچنگ بزور کیانی رهانید دست جهانسوز مار از جهانجوی جست برآمد به سنگ گران سنگ خرد همان و همین سنگ بشکست گرد فروغی پدید آمد.
از هرد وسنگ دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ جهاندار پیش جهان آفرین نیایش همی کرد و خواند آفرین که او را فروغی چنین هدیه داد همین آتش آنگاه قبله نهاد بگفتا فروغی ست این ایزدی پرستید باید اگر بخردی شب آمد برافروخت آتش چو کوه همان شاه برگرد او با گروه یکی جشن کرد آن شب و باده خورد سده نام آن جشن فرخنده کرد ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار کز آباد کردن جهان شاد کرد جهانی به نیکی ازو یاد کرد.
یک رشته از جشنهای آریایی، از اقوام هند و ایرانی و هند و اروپایی، جشنهای آتش است. »منظور از جشنهای آتش، جشنهایی است که با افروختن آتش جهت سور و سرور و شادمانی آغاز و اعلام میشد. در ایران از جمله جشنهای آتش که باقی مانده، جشن سوری در پایان سال است. جشن آذرگان و جشن سده و ... از دیگر جشنهای آتش به شمار میآیند که با برپایی آتش و آداب و رسوم خاص هر یک برگزار میشدهاند.
ایزد رپیثوین
هزاران سال پیش ساکنان ایران، به قابلیتهای زمین برای کشت و کار پی بردند. آنها آمد و شد فصلها را درک کردند اما هیچ توجیه علمی برای آمدن بهار از پی زمستانهای سرد نداشتند. تنها یک پاسخ در ذهن مردمان آن روز جای میگرفت؛ باید ایزد توانایی وجود داشته باشد که به جنگ دیو سرما برود تا او را از پای درآورد و بهار را به جهان هدیه کند . بی شک این ایزد باید ارتباطی با آتش و خورشید و گرما داشته باشد و در باور ایرانیان او کسی نبود مگر ایزد رپیثوین، سرور گرمای نیمروزی که ارتباط مستقیمی با گرمترین ساعات روز داشت. بنابراین میتوان گفت اساطیر کارکرد اجتماعی دارد.
انسان در تلاش ایجاد صلحی روحی میان طبیعت و خودش اسطورهها را خلق کردهاست. مسائل اجتماعی، محیط جغرافیایی و شرایط حاکم بر محیط و عواملی دیگر بر جوامع ابتدایی اثر گذاشته و عقاید آنها را شکل داده یا متحول ساخته است. باید علت اصلی برپا کردن آتش و برگزاری جشن سوری را مبارزه با دیو سرما و زمستان دانست پس کیفیت اسطوره همان است که در جشن سده نیز وجود دارد.
