بخشی از مقاله
چکیده
جشن مردگان ریشه در نیاپرستی دارد و اقوام، ادیان و کشورهای مختلف در قالب آیینهای گوناگون، ارواح نیاکان و درگذشتگان خود را گرامی میدارند و به بازگشت و فرود آمدن آنها به مساکن اولیه خود بر روی زمین اعتقاد دارند. جشن فروردگان یکی از جشنهای زرتشتی ایرانیان و بازمانده عید مردگان است که با اعمال مختلفی در روزهای پایانی سال اجرا میشود. ردّپای این آیین هرچند امروزه در برخی جشنهای محلی مثل »سیوششعیدما« مازندران هویداست اما این آیین پس از مسلمان شدن ایرانیان، با حفظ ساختار و پیشینه و با محتوایی جدید در سراسر کشور به نامهای جمعه آخر سال، و عرفه یا علفه - الفه - به حیات خویش ادامه میدهد.
علفه - روز پیش از نوروز - در گستره ایران، به گرامیداشت درگذشتگان اختصاص دارد از این رو نهتنها فرصتی برای همراهی خانوادههای داغدیده بیرون آوردن آنان از عزاست، بلکه در بزنگاه قرینگی جشنها و سوگوارهها، همچون نوروز فاطمی - تقارن نوروز ایام فاطمیه - که به دلیل همپوشانی تقویمهای شمسی و قمری روی میدهند، راهکاری میانه است تا بیآنکه حرمتی شکسته شود به نحو شایستهای آیینها در تعادل و به دور از صورت معمول گرامی داشته شود.
این جستار تلاش کرده ضمن توصیف و تبیین جشن مردگان، نحوه بازنمایی آن را در پنج ویژهبرنامه تلویزیونی شبکههای 4 - ،3،2،1و - 5 در نوروز فاطمی 1394 به روش تحلیل محتوای کیفی بررسی نماید. نتیجه پژوهش نشان میدهد برنامهسازان برای نشان دادن تلاقی غم و شادی در این برنامهها، به لحاظ ساختاری از قالبهای برنامهسازی متنوعی بهره گرفتهاند و به لحاظ محتوایی نیز با توجه به مناسبت شهادت حضرت زهرا - س - بر عنصر مادرانه بودن و یادبود مادران شهید تاکید کردهاند. تحویل سال بر مزار شهدا، خانهتکانی و سبزه بردن برای آنان و یادبود علما و هنرمندان فقید سال گذشته، یادبود شهدای یتیم و بیسرپرست و مصاحبه با بانوان بازیگری که نقش مادران شهید را بازی کردهاند از دیگر محورهای پربسامد برنامهها بوده است.
.1 مقدمه
از آنجا که در ایران سنت و مذهب، هر کدام تقویم جداگانهای دارند و تقویم قمری نسبت به تقویم شمسی هر سال، ده روز به جلو میرود، سی و شش سال به طول میانجامد تا یک چرخش کامل سالیانه صورت گیرد و یک مناسبت به سر جای اول خود بازگردد. از این رو بعضی مناسبتهای شمسی و قمری در تعارض با یکدیگر مقارن میشوند. اوج این تعارض و قرینگی، مصادف شدن عید نوروز با ایام سوگواری ماههای محرم و صفر است به نحوی که در این دورِ سیوشش ساله، تقریباً شش سال ایام عید، با ایام محرم و صفر همپوشانی مییابد. به جز این دو ماه، برخی سوگواریهای مذهبی مانند سالروز شهادت ائمه معصومین همچون ایام شهادت حضرت علی◆ در ماه رمضان و ایام فاطمیه با نوروز مقارن میشوند.
نوروز سال 1394 - چهارم تا ششم فروردین - با شهادت حضرت فاطمه - س - - سوم تا پنجم جمادیالثانی - - ایام فاطمیه دوم - همزمان شده بود. ازاینرو، نوروز سال 1394در مناطق مختلف ایران رنگ و بویی متفاوت با نوروز سالهای معمول داشت؛ نوروزی که از آن با عنوان »نوروز فاطمی« یاد میشود، الزامات رفتاری و گفتاری بسیاری جهت حرمت نگه داشتن سالروز شهادت حضرت فاطمه - سلامااللهعلیها - و نیز گرامیداشت کهنآیین نوروز را متوجه ایرانیان نمود که مردم به نیکویی با طرح و اجرای خلاقانه آیینها و ادبیات ویژه این ایام، از فضایل این دو مناسبت بهرهبرداری کردند. یکی از این آیینها علفه یا عرفه - روز پیش از عید نوروز - است که همواره در اغلب نقاط ایران به نکوداشت اموات اختصاص داشته است.
این آیین نه تنها هرساله، در شادترین اوقات ایرانیان یعنی استقبال از نورز، فرصتی را برای دلجویی از خانوادههای متوفی ایجاد میکند بلکه در سالهایی که مناسبتهای غم و شادی با هم مقارن میشوند، راهی میانه را فراروی مردم قرار میدهد تا آنان به صورت خودجوش و آیینی از این تیغ دو دم، به نیکی عبور کنند. اما اینکه تلویزیون ایران، با توجه به حساسیتها و الزامات موجود، تقارن نوروز و ایام فاطمیه را چگونه در ویژهبرنامههای نوروزی خود بازنمایی کرده؟ هدف اصلی این مقاله است. این پژوهش میکوشد با بررسی سیر تطور جشن مردگان، نحوه بیان هنری و تصویری این آیین را در پنج ویژهبرنامه سیمای جمهوری اسلامی ایران بررسی نماید.
تا کنون هیچ کتاب یا مقالهای به صورت مستقل جشن مردگان را در گستره فرهنگ مردم ایران بررسی نکرده و مطالب مرتبط با این مدخل را باید در کتابها و مقالاتی که درخصوص گاهشماریها و جشنهای ایران باستان به ویژه فروردگان، نوروز، چهارشنبهسوری و پنجه نگاشته شده، جستجو نمود. تنها مطلب جامع در این باره، پژوهشی با عنوان »بازنمایی آیینی نوروز فاطمی در رسانه ملی« از نگارنده - آنیزاده، - 1394 است که این مقاله براساس آن تالیف شده است.
.2 جشن مردگان در فرهنگ مردم .1-2 عید مردگان در اقوام، ادیان و کشورهای مختلف آیین بزرگداشت ارواح نیاکان و رفتگان، تقریباً در تمام کشورها و قبایل به شکلهای گوناگون وجود داشته است. جیمز جورج فریزر1 در کتاب شاخه زرین گزارش مفصلی از آیینهای اقوام و کشورهای مختلف، درخصوص جشن مردگان ارایه کرده است ازجمله روشن کردن چراغ در بیرون خانه در جشن اُزیریس در مصر، گذاشتن آشامیدنی، خوردنی و لباس در نزد اسکیموهای سن میشل و رودخانه بوکون سفلی در آلاسکا، سیاه کردن بدن و عرضه کردن خود با مشعلهای روشن به مردگان و با سنگ به سینه زدن و روی خراشیدن زنان بومیان کالیفرنیا، روشن کردن راه برای مردگان و قرار دادن غذا و نوشیدنی بر سر راه، نزد میزتکهای مکزیک، قربانی کردن و پیشکش آن به مردگان در جشنواره مردگان بومیان سومبا در هند شرقی، روشن کردن شمع، سوزاندن عود و بخور و فرستادن پول و خواکی با زورق برای مردگان، سوگوارهخوانی و روشن کردن »کنده مردگان2« و روشن کردن شمع بر مزار آنان و باز کردن در و پنجره و پختن شیرینی ارواح و خواندن ترانه توسط دختران به منظور طلب نان در بریتانیا. نثار شراب برای ارواح در نزد تیدوچیها3 - تاجیکها - گریستن، نوحهخوانی، روی خراشیدن و بردن طعام و شراب برای مردگان در نزد سغدیان از دیگرجلوههای این آیین نزد دیگر اقوام است.
عید مردگان نزد کشورها و ادیان مختلف دارای نامها و آیینهای مختلفی است که در اینجا به نام آنها اکتفا میشود؛ مراسم »اورابون« ژاپنیها - یاحقی، » - 625 :1386عیدعجوه« یزیدیان - تونجی،» - 215 :1380مقتات« پارسیان هند « در برخی نقاط هند، جشن »مانس5« رومیان - آخته، 66 :1385 و افشارشیرازی، :1352 94 و کیوان، 12 :1349 و یشتها، ج1، - 593 : 1347 پنج جشن مهم موسوم به »مرلوتس6« 322 و مانوکیان، - 29 :1389 نزد مسیحیان، جشن »پایان برداشت محصول« و »یکشنبه اموات« و »چهارمین یکشنبه از چله پیش از عید پاک« - روز پرهیز و روزه - - بلوکباشی، - 64:1380 و دوازده روز بین عید میلاد و عید تجلی - فیروزنیا، - 76 و پنج روز آخر سال؛ یعنی از 25 دسامبر تا آخر ماه - جشن نوئیل یا قیام مسیح - در بین برخی دیگر از مسیحیان - شهزادی، - 104 : 1380 مسلمانان نیز در »لیلهالرغایب« یا »شب آرزوها« شب نخستین جمعه ماه رجب.
