بخشی از مقاله
مقدمه
یک مثل قدیمی میگوید: "اعداد دروغ نمیگویند،" که البته گفته حکیمانه "اما دروغگویان اعداد را ارائه میدهند،" باید به آن افزود - هاف1، . - 1954 اگرچه در حقیقت هر دوي این عبارتها واقعیت دارند، اما مسائل را بیش از حد ساده جلوه میدهند. گاهی اعداد آماري میتوانند افرادي را که مجبورند با آنها سروکار داشته باشند، به راحتی گمراه کنند، اگرچه پژوهشگران قصد ندارند باعث گمراهی شوند.
بیان مسأله
مسأله اساسی که این مقاله به آن پرداخته، این است که چه عواملی از جمله عمدهترین دلایلی هستند که موجب برداشت نادرست از دادههاي پژوهشی میشوند؟ لذا هدف این مقاله تشریح برخی از اشتباههاي آماري تقریباً رایج است که به صورت دامهاي آماري2 در پژوهشهاي رفتاري جلوه میکنند. یکی از اولین اشتباههایی که ممکن است یک پژوهشگر مرتکب آن گردد و از پایه، نتایج آماري او را خدشهدار سازد، به موضوع نمونهگیري3 مربوط است.
نمونهگیري عبارت است از مجموعه اقداماتی که براي انتخاب تعدادي از افراد جامعه به نحوي که معرف آن باشند، انجام میپذیرد - حافظنیا، . - 1381 جامعه عبارت است از همه اعضاي واقعی یا فرضی، که علاقهمند به تعمیم یافتههاي پژوهش به آنها هستیم - سرایی، . - 1384 یکی از اشتباههاي رایج عبارت است از انتخاب نمونههاي در دسترس و به ویژه انتخاب نمونههاي نامتجانس به دلیل سهولت کار و همچنین کاربرد روش میانبر براي انتخاب نمونه و نیز عدم برآورد دقیق حجم نمونه، که میتواند کل نتایج تحقیق را در معرض انتقاد قرار دهد. زیرا ممکن است یافتههاي تحقیق به افراد جامعه قابل تعمیم نباشد - دلاور، . - 1382
از سوي دیگر میدانیم که آمار استنباطی با دو دسته از مسایل سروکار دارد: برآورد و آزمون. اجراي این اعمال آماري مستلزم برآورد پارامترهاي جامعه از طریق نمونهاي است که از جامعه انتخاب میشوند - دلاور، . - 1384 پارامتر4، مشخصه توصیف کننده جامعه و برآورد5 مقدار یکی از شاخصهاي نمونهاي است که به صورت تصادفی از جامعه انتخاب شده است - فرگوسن6 و تاکانه7، 1989؛ ترجمه دلاور و نقشبندي، . - 1384 حال اگر در پژوهش، بنا به ملاحظاتی از جمله کوچکی جامعه آماري، نمونهگیري صورت نگیرد و به روش سرشماري اقدام گردد، یعنی دادههاي مورد نظر از همه افراد جامعه گردآوري شوند، در این صورت استفاده از آمار استنباطی، دام دیگري است که ممکن است پژوهشگر در آن افتد و به ذکر اعداد و مقادیر آماري بپردازد که نیازي به آن نیست.
اشتباه دیگري که ممکن است یک پژوهشگر مرتکب آن گردد، توصیف متغیرهاي پژوهش به وسیله شاخصهاي مرکزي و پراکندگی بدون توجه به تعریف عملیاتی و مقیاس سنجش آنها است. حال آن که میدانیم نما، میانه، و میانگین به ترتیب براي مقیاس اسمی، ترتیبی، و فاصلهاي یا نسبی صحیحترین شاخص مرکزي هستند. همچنین از دامنه تغییرات، انحراف چارکی، واریانس، و انحراف استاندارد در صورتی میتوان استفاده نمود که مقیاس اندازهگیري حداقل فاصلهاي باشد - دلاور، . - 1384 در حالی که در برخی موارد مشاهده میشود به دلیل کدگذاري عددي، پژوهشگر در دامی افتاده که براي متغیرهاي اسمی همچون جنسیت، از شاخصهاي مرکزي میانه یا میانگین استفاده کرده است و یا به گزارش مقادیر شاخصهاي پراکندگی پرداخته است. جالب آن که این غفلت، گاهی به عنوان سرمشقی غلط براي گزارش نویسی سایر محققان دیگر الگو قرار میگیرد.
دام دیگر، به درك نادرست از بحث همبستگی مربوط میشود. هدف تحقیقات همبستگی، مطالعه حدود تغییرات یک یا چند متغیر با حدود تغییرات یک یا چند متغیر دیگر است که به صورت ریاضی به وسیله ضریب همبستگی نشان داده میشود - دلاور، . - 1382 یکی از اشتباههاي رایج، محاسبه ضریب همبستگی بدون توجه به مقیاس سنجش متغیرهاي تحقیق است که به نتایج غلط می انجامد - سرمد، بازرگان و حجازي، . - 1379 همچنین محاسبه ضریب همبستگی، پیش از حصول اطمینان از وجود رابطه خطی بین متغیرها، ممکن است به این برداشت اشتباه بیانجامد که بین متغیرهاي مورد مطالعه همبستگی وجود ندارد، در حالی که ممکن است همبستگی وجود داشته باشد اما رابطه خطی نباشد استنباط رابطه علی به صرف وجود همبستگی بین متغیرها، اشتباه دیگري است که ممکن است محقق دچار آن گردد، حال آن که ضریب همبستگی الزاماً بیانگر رابطه علت و معلولی بین متغیرها نیست.
گاهی اوقات ضریب همبستگی بین متغیرها نتیجه یک اثر تصنعی است که ممکن است به اشتباه از سوي پژوهشگر به عنوان یک رابطه منطقی مورد توجه قرار گیرد نکته شایان توجه دیگر، این است که براي دریافت اطلاعات بیشتر از همبستگی باید از آن به عنوان مقدمهاي براي رگرسیون و به ویژه رگرسیون چند متغیره استفاده کرد. زیرا براي تبیین و پیشبینی پدیدههاي رفتاري میباید عوامل مختلفی را که به طور همزمان با هم رابطه دارند، مورد توجه قرار داد - کرلینجر10 و پدهازر11؛ ترجمه سرایی، . - 1384 البته دستاندرکاران فلسفه علم به اختلاف بین تبیین و پیشبینی و ارتباط آنها با هم توجه کافی مبذول داشتهاند.
از نظر فلاسفه علم، تبیین آرمانی احتمالاً تبیینی است که راهگشاي پیشبینی باشد - کاپلان15، . - 1964 استفاده از آمارهاي پارامتري بدون توجه به مفروضات زیربنایی این آمارها، دام دیگري است که ممکن است برخی از پژوهشگران در آن گرفتار آیند. معروفترین فرضهاي زیربنایی استفاده از آمارهاي پارامتري، بهنجار بودن توزیع دادهها، همسانی واریانس متغیرها، و سنجش متغیرها حداقل در سطح مقیاس فاصلهاي است. بنابراین باید این فرضها را کاملاً به خاطر داشت. اگر به طور خیلی جدي از آنها تخطی شود، نتایج حاصل از دادههاي تحقیق ممکن است اشتباه باشد - کرلینجر، . - 1986 در این صورت توصیه می شود توزیع دادهها را به توزیع بهنجار تقریب نمود و واریانسها را همگن کرد تا امکان استفاده از آمارهاي پارامتري فراهم آید. در غیر این صورت مجبور به استفاده از آمارهاي ناپارامتري خواهیم بود. اگرچه توان آزمونهاي ناپارامتري همیشه تقریباً کمتر از آزمونهاي پارامتري است.
دام دیگر به تحلیل واریانس عاملی مربوط است. در تحلیل واریانس عاملی، هر یک از متغیرهاي مستقل، عامل16 نامیده میشوند و به طبقات هر عامل، سطوح17 گفته میشود. تعداد سطوح هر عامل میتواند دو یا بیشتر باشد. در تحلیل عاملی، متغیر مستقل بر حسب توانایی محقق در دستکاري آن به دو دسته تقسیم میشود: الف - متغیر مستقل عملی یا فعال18، ب - متغیر مستقل هویتی یا تشخیصی.19 متغیر عملی یا فعال،
