بخشی از مقاله
چکیده
معماری ایرانی اسلامی به عنوان یکی از بزرگترین شاخه های هنر اسلامی توانسته است، بخشی از خصوصیات هنر اسلامی را در بستر زمان و در طول دوره های گوناگون نهادینه سازد. اما در زمان حاضر دچار دگرگونی شده اند و تحولات فراوانی در کالبد و بافت خود مشاهده نموده اند. این پژوهش به دنبال شناخت مشخصه های تاثیرگذار در دو مسجد امام اصفهان و وکیل شیراز و قیاس این دو مسجد با یکدیگرمی باشد.
این مقاله سعی دارد به الگوی متداول از عناصر مساجد ایرانی اسلامی دست یافته و کارکرد آنها را تبیین نمایید. همچنین به این سوال پاسخ دهد که آیا اصول طراحی مساجد در دوره صفویه در مساجد زندیه تاثیر گذاشته است؟ به منظور انجام این مهم، از روش های تحقیق توصیفی B تحلیل و تطبیقی و با مطالعه منابع کتابخانه ای و میدانی اطلاعات گردآوری شده، بررسی و تحلیل گردیده است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که تفکرات و هویت های، حاکم بر طراحی مساجد دوران صفویه بخصوص مسجد امام اصفهان تاثیر گذار بوده ولی در دوره زندیه معماران خلاقیت خویش را فراموش نکرده و ترکیبی همگون و شگفت انگیز را پدید آورده اند. که گویی نداشتن گنبد خلای در طرح ایجاد نکرده و تبدیل به شاخصه ای مهم و گیرا شده است.
مقدمه
حاصل قرن ها تجربه پیشینیان و بزرگان، یادگارهایی است که امروزه از آن با عنوان معماری اسلامی یاد می شود. معماری که ریشه توحیدی را بازنمایی کرده و در آن ارزش های مادی و معنوی تجلی یافته است، که دستیابی به کمال گرایی را در وجود آدمی متبلور و مهیا خواهد نمود. و این ارزش رابطه مستقیمی با ویژگی فطری و حقیقت طلبی هنرمند دارد. این پدیده امانتی است الهی که به واسطه وسعت کشف و ادراک هنرمندی متعالی، خلاق و آگاه در قالب کلمات، اصوات، صور و ساختارهای فیزیکی بدیع و خلاق متجلی می شود؛ اما معماری به مثابه ملموس ترین و محسوس ترین بخش از این پدیده والا، از دیرباز، بستر تبلور اندیشه های متعالی انسان، تجلی گاه احساسات ناب بشری و خاستگاه تحقق کمالات آدمیان بوده است.
در واقع هنرمندی که با وقوف به معنویت به مثابه یگانه عامل هویت ساز بشری، همواره کوشیده است با گفتمانی استعلایی و بهره گیری از عناصری پویا، متعادل، هم آوا، رازگونه و متنوع، معنویت و مقدسات را در ساختار و کالبدی مادی به تصویر بکشاند و از این رهگذر سبب ساز هویتی متمایز برای آدمی باشد؛ هویتی که در نتیجه گسست او از قیود مادی و مادی و نیل به ملکوت و جاودانگی حاصل می شود. این مقاله ابتدا به مبحث شناخت عناصر هویت ساز دز مساجد دوره های صفویه و زندیه می پردازد، سپس با نگاهی به اصول معماری در دوره های ذکر شده، و به طور خاص تحلیل و بررسی عناصر و فضاهای آن ها با در نظر گرفتن دو نمونه موردی یکی در اصفهان - مسجد امام - و دیگری در شیراز - مسجد وکیل - در صدد رسیدن به پاسخی مناسب به موارد زیر است:
. اصول طراحی مساجد در دوره صفویه در مساجد زندیه تاثیر گذاشته است؟
. در مساجد زندیه از عناصر معماری ایرانی استفاده شده است؟
روش تحقیق
هر پژوهشی نیازمند یک روش تحقیق مناسب با موضوع خود است، روش مواجه با مساله و پژوهش در ارتباط تنگاتنگ و دو سویه با ساختار و ماهیت تحقیق است. از همین رو برای ایجاد شالوده انسجام بخش بر این پژوهش، از روش تطبیقی، با تطبیق و مقایسه عامل ایجاد کننده این نوع معماری و الگوها در مساجددوره های صفویه و زندیه به کار رفته است. تطبیق و مقایسه، به علمی اطلاق می شود که در آن، دو یا چند پدیده را به منظور یافتن وجوه اختلاف و تشابه آنها، مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. برای گردآوری اطلاعات، مقایسه و بدست آوردن نتایج مطلوب در این مقاله و ارایه پاسخ مناسب به سوال ها از تحقیق کتابخانه ای اعم از کتاب، رساله، مقاله ها و سایت اینترنتی بهره گرفته شده است.
مسجد
مسجد، که از ریشسَجَده می باشد، اگرچه در معنای وسیعتر، در خود قرآن برای اشاره به محل عبادت به کار رفته است - هیلن برند،. - 43:1389 همچنین ترکیبی از کالبد - خانه - و معنا - خدا - است، و از دیگر سو کامل ترین نماد معماری اسلامی است - بلخاری،. - 376:1390 باید ذکر کرد که مسجد به تمام معنی بنائی است اسلامی و از این دیدگاه، جلوگاه کلیه رمز و رازهای معماری اسلامی به شمار می آید - هیلن برند،. - 31:1389 و اشاره به اینکه معماری سنتی، بویژه بنای معبد به طور عام و مسجد به طور خاص، تمثیلی از عالم وجود و انسان، در سیمای کیهانی اوست.
بدن انسان معبدی است که روح در آن آشیان گزیده؛ روحی که عالم هستی را هم حیات بخشیده است - آوینی،. - 76:1368 پس بنابراین معماری قدسی اسلام پیش از هر چیز در وجودمسجد متجلی است که خودتجسّم باز آفرینی و تکرار هماهنگی، نظم و آرامش طبیعت است، که پروردگار آن را به مثابه خانه همیشگی مسلمانان برای عبادت تعیین کرد. این جهان هستی بر پایه هماهنگی و نظمی قرار دارد که فراتر از تجلی مستقیم وحدت در کثرت است.
این عالم هستیآرامش را به منصّه ظهور می گذارد که بر خصلت آشکارا پویای آن مسط است، چون الگوهای تغییر درون طبیعت در هر صورت بازتاب نمونه های مثالی ثابتی اند که به مراتب عالی تر هستی کلی تعلق دارند و در نهایت امکاناتی در سرنوشت الهی به حساب می آیند ابوهریره حدیثی را از پیامبر نقل می کند که روشنگر این نکته است:»در نزد خداوند، محبوب ترین مکان ها در شهرها، مساجد و منفورترین آنها بازار است بنابراین هدف نهایی معماری مسجد »تامین عمیق ترین نوع وحدت زندگی و مفهوم جامعه و تمرکز آن است - «پوپ،. در بسیاری سرزمین ها در ایران، مساجد بسیار کهن یافت می شود که در گذشته های دور، نیایشگاه و پرستشگاه بوده یا خانه ای یا کاخی کهن، که مردم آن را بازسازی کرده و بر آن مسجدی ساخته اند.مانند مسجد ایزدخواست همچنین در میان اندام های درون شهری هر شهر ور روستا، نیایشگاه همیشه جای ویژه خود را داشته و دارد و از اندام های دیگر نمایان تر و چشم گیرتر است و از این رو است که همه جا در دل آبادی جای گرفته است.
مسجد بر دیگر نیایشگاه ها، همان برتری را داشته که اسلام بر دیگر کیشها داشته است. نخستین مسجدی که به دست پیامبر بزرگوار ما، با همکاری یاران گرامی شان در مدینه ساخته شد همیشه بر گیرنده یا الگوی مسجدهای بی شمار و گوناگونی بوده که به دست هنرمندان تردست ما در سراسر ایران زمین و هر جا که فرهنگ اسلامی و ایرانی فرمان مرانده، بنیاد شده است - همان،. - 250:1391 و ساخت گنبدخانه و ایوان یا پیشان و سرپوشیده های کشیده یا تنبی که با دگرگون کردن و کست افزود آتشکده ها و گیری ها و مهرابه ها درست می شد، هیچ گاه کنار گذاشته نشد و این اندام ها با پیوستن به شبستان های چهلستونی، کم کم جای خود را در مسجدهای ایرانی پیدا کردند - همان،. - 265:1391 باید ذکر کرد که کل بنا، بیانگر تعادلی است که احدیت خداوند را در نظام کیهان انعکاس می دهد. از این رو شکل منظم بنا را می توان تعبیری از الوهیت نیز دانست که در این صورت بخش کثیرالاضلاع ساختمان برابر با برهای تراش خورده - یعنی وجوه - صفات الهی است، و گنبد آن یاداور احدیت نامتفرق یا افتراق ناپذیر است - بورکهارت،. - 148:1390
گنبد
گنبدخانه ها گاهی چون کوشکی تک و آزاد - بی مرد گرد - برای مسجد ساخته می شود، و گاهی مردگرد پیرامون آن هم شاخته می شد - پیرنیا،. - 40:1392 خانه کعبه نیز چهار ضلع داشته و مکعب است و گنبدخانه خدا نیز که قلب مسجد است بر چهار ضلع بنا شده است - بلخاری،. - 379:1390 اما گنبد در عین حال که سقفی است که فضای درون را از گرما و سرما حفظ می کند، رمز گنبد آسمان و مرکز آن به عنوان محور جهان هم هست که مراتب عالم هستی را با ذات واحد مربوط می سازد. قاعده هشت وجهی گنبد رمز کرسی و ستون الهی و نیز علم فرشتگان و قاعده مربع یا چهارگوشه آن رمز جهان جسمانی روی زمین است. در شکل خارجی گنبد جمال الهی و مناره رمز جلال الهی است.
می توان بیان کرد که حضور گنبد تاکیدی بر یک کانون عبادی هست و ارزش گنبد به عنوان نشانه خارجی آن کاملاً واضح است. علاوه بر آن، شکل گنبد همواره پیوند غنی و ذاتی این جهانی آن، تاکید بر نقش شاهوار محراب دارد. و بلخره گنبد موقعیت قبله را مشخص می سازد - هیلن برند، . - 53:1389 گنبدها را به مثابه نُت های تزیینی برای فاصله گذاری میان ضرباهنگ یک دیوار قطعه بندی شده و یا ردیفی از یتون ها به کار می برند.
