بخشی از مقاله
چکیده
تزیین در هنر معماری اسلامی به ایجاد فضای روحانی و مقدس کمک می کند. هنرمند مسلمان هیچ قسمت از هنر خویش را بدون تزئین رها نمی کند یا به عبارتی،فضای خالی در هنر اسلامی معنا ندارد. تزیینات در بقاع متبرکه مازندران علاوه بر ارزش های تاریخی و معماری ،ارزش های مذهبی و آیینی نیز دارد.پدید امدن نقوش مذهبی در تکایا حکایات از ارادت مردم این مناطق به مکتب تشیع دارد.
بدین ترتیب هدف از این پژوهش بررسی تفکرات شیعی واعتقادات مذهبی این منطقه بر تقوش تزیینی در بقاع متبرکه مازندران می باشد. نتیجه پژوهش نشانگر این است که نقوش تزیینی در بناهای مذهبی مازندران علاوه بر تجلی زیبایی های کالبدی بنا شامل نگرش های مذهبی و آیینی شیعی مردم این منطقه بوده که سرشار از رموز ومعانی می باشداین نقوش متاثر از اندیشه های مذهبی،عموما پایه هندسی و تجریدی دارند و به صورت رمزی،انگونه که می توان از انها برداشت کنند.واینجاست هنرمند سعی بر این دارد تا از همین نقوش هندسی،به واسطه بار مفهومی اش حتی برای تزئینات وابسته به بنا همچون صندوق بارگاه و..... استفاده کند.
همچنین استفاده از تزیینات کتیبه ای حاوی مضامین قرانی و احادیث معصومین،به قصد تبرک و تیمن و تقدس بناها،از آغاز دوران اسلامی سنتی مرسوم در معماری بوده است.آیات قرانی این کتیبه ها سیر از ناسوت به ملکوت واز ملکوت به جبروت را به آشکارترین شکل نشان می دهد.روش تحقیق بصورت تحلیلی-توصیفی و نحوه جمع اوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی می باشدکه جند نمونه از بناهای مذهبی مازندران را مورد مطالعه وبررسی قرار دادیم.انتخاب این نمونه ها در شهر های امل،ساری که گستردگی بناهای شاخص مذهبی در این شهرها بیشتر می باشد.غالب مضامین به کار رفته در تزیینات وابسته به معماری،بقاع متبرکه مازندران، تزیینات چوبی،نقوش اسلیمی،گیاهی،هندسی و..... ونقوش عامیانه مذهبی است که غالبا در فضاهای داخلی به صورت رنگی به کار رفته اند.
مقدمه
معماری مذهبی همواره محفلی برای بیان هنرهای اسلامی بوده است،آوردگاهی با شکوه در جهت ارائه انواع هنرهای بی بدیل اسلامی که با بیانی نمادین به نمایش ساحت فدسی اسلام می پرداخت واز بازتاب عینی،فیگوراتیو مسائل و وقایع مذهبی پرهیز می شد. ادیان، مذاهب و ایدئولوژی ها، همواره از آفریده های متنوع بشری در حوزه ابزار و رسانه، برای ارائه و انتقال اندیشه ها و آموزه های خویش استفاده کرده اند. اندیشه ها، همواره به شیوه های گوناگون، در آفریده های ساختمانی، فلسفی، ادبی، هنری و به طور کلیمادّی و غیرمادّی پیروان مذاهب، چه مبلغان مذهبی مستقیم و چه پیروان معتقد، تجلی نموده، خویشتن را در برابر قضاوت های عقلی و زیبایی شناسانه مخاطبان قرار داده اند.
- - 1 تبرستان بزرگ که مازندران امروزی بخش عمده و مرکز فرماندهی آن را در روزگاران گذشته شکل می داد، به دلیل شرایط خاص اقلیمی، همواره پذیرای امواج خروشان تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شکل گرفته در سایر نواحی ایران بوده است . در این میان، نفوذ تشیع در منطقه و روند پذیرش آن در میان مردم تبرستان و سپس گسترش آن در شرایط مناسب به نقاط دیگر، موضوعی قابل توجه است.
نقش های مورد استفاده در اثار هنری اسلامی،بر اساس مفاهیمی ویژه شکل گرفته اند و تنها به منظور آراستن اشیا و ابنیه به کار نرفته اند.چنانکه به گفته آقای پوپ"تزئین که منبع اصلی و هدف هنر ایران - واسلامی - است،تنها مایه ی لذت چشم یا تفریح ذهن نیست بلکه مفهومی عمیق تر دارد. - - 2 در مورد نقوش تزیینی در هنر اسلامی باید گفت"این پدیده هنری جالب یک نقش ساده نیست بلکه نمایانگر ملکوت وجبروت خداوند است ودر ان واحد،یک آیه دینی و یک ایه هنری است.
انچه که ما در این نقش ها میبینیم،در واقع تفسیری است از نوعی عبادت اما به صورت ابداعی و ابتکاری. - - 3 نقش ها واحجام هندسی بیشترین سازگاری را با تعالیم اسلامی داشته و بکاربستن آنها هیچگونه تباینی با شریعت نمی دیده،بنابراین دربسیاری موارد حتی در مطابقت با طریقت نیز گسترش چشمگیری در مطابقت با بناهای اسلامی دارند که خود نظریه ی وحدت در کثرت وکثرت در وحدت را عیان ساخته است.اتفاق خاصی نیز این نقوش هندسی با نظریه وحدت وجود دارند که در دوره هایی نقش شمسه با طراحی گردان،نمادی از حرکت در آفرینش را نیز مجسم می سازد. - - 4
استفاده از تزیینات کتیبه ای حاوی مضامین قرانی و احادیث معصومین،به قصد تبرک و تیمن و تقدس بناها،از آغاز دوران اسلامی سنتی مرسوم در معماری بوده است.کتیبه های قرانی،در واقع،سخن به تصویر کشیده شده خداوند به شمار می آمده وآیات قرانی این کتیبه ها سیر از ناسوت به ملکوت واز ملکوت به جبروت را به آشکارترین شکل نشان می دهد.از دیدگاه عرفان اسلامی،هر حرف قرانی دارای سه صورت است:صورت گفتاری که به گوش می رسد،صورت نوشتاری که به چشم می اید و صورت حقیقی یا روحانی که جایگاه ظهور و دریافت آن قلب است. - - 5
تزیینات وابسته به معماری در ایران به صورت های متنوعی در دوره ها ی مختلف تاریخی وجود داشته است.هنرمندان ایرانی از دیرباز سعی کرده اند تا ازماده ای بیجان و کم ارزش به معنا و معنایی عرفانی دست پیدا کنند زیرا هنر در بینش اسلامی شرافت بخشیدن به ماده است. - - 6 در برخی بناها آیات قرانی بربالاترین نقطه گنبد نشان می دهد که سازندگان این بنا،آن را بر پایه ایمان و معنویت ساخته وساختن بنا را نوعی عبودیت تلقی می کنند طوری که از خدا می خواهند این عمل را از انها قبول کند.در اینجا کار سازبندگان،یک محصول عادی و زمینی نیست بلکه یک دستاورد معنوی ومقدس که به قصد قرب الهی وهمانند کعبه به عنوان مرکز ایمان اهل توحید ساخته شده است. - 7 -
تزیینات در بناهای مذهبی مازندران
تزیینات در بقاع متبرکه مازندران علاوه بر ارزش های تاریخی و معماری ،ارزش های مذهبی و آیینی نیز دارد که فقط مبتنی بر مصالح بوم آورد نیست بلکه مبتنی بر تمامی عناصر مرتبط با اقلیم و جغرافیا و فرهنگ تشیع است. - - 8 در نمای خارجی بیشتر بناها به ویژه در قسمت بالایی این بقاع تزیینات وابسته به معماری پر کاری وجود دارد که نقطه عطفی در زمینه تزیینات وابسته به معماری نمای خارجی محسوب می شود یعنی در حقیقت معمار بنا سعی کرده است تاحرکت تصاعدی در تزیینات بقاع متبرکه ایجاد نماید ووقتی که حرکتی به گنبد رسید با کاهش تزیینات و حرکت شکلی گنبد رک بیننده را متوجه آسمان و حس وحدت نماید - - 9 طبق بررسی های وضع موجود تزئینات داخلی بقاع متبرکه ، از لحاظ کمی نوسان دارد در برخی از آنها تزئینات پرکاری دیده می شود و در برخی دیگر ، تزئینات بسیار ساده است وحتی احتمال دارد طی تعمیرات اهالی از بین رفته باشد .یکی از قدیمی ترین مصالحی که برای تزئین مقابر به کار می رفت ،گچب بود دارد گچ از مصالح ارزان قیمت و در دسترس است که برای آراستن سطوح داخلی بناها ،نوشتن کتیبه ها ،تزئین محراب ها ، زیر گنبد ها و ایوان ها به کار می رفت. - - 10
نجاری،خراطی،نقاشی،خوشنویسی،وطرح و نقش تزئینات وابسته به معماری مبتنی بر مصالح غیر چوبی شامل:آجرکاری،گچ بری،کاشی کاری،آهک بری،وبند کشی. شاخص ترین این تزیینات،تلفیق تزیینات آجرکاری و کاشی کاری در نمای خارجی است که از لحاظ شکل و مضمون متنوع وتکراری است. غالب مضامین به کار رفته در تزیینات وابسته به معماری،بقاع متبرکه مازندران،نقوش اسلیمی،گیاهی،هندسی و..... است که غالبا در فضاهای داخلی به صورت رنگی به کار رفته اند. - - 11
در ساخت و ساز اکثر بناهای تاریخی و قدیمی و به جای مانده از دوران قاجاریه در نماسازی بناها از شکل های ویژه ای با معنا و مفهوم خاص استفاده شده است که علاوه بر زیبایی بنا، از ویژگی های خاصی نمادهایی چون خورشید، ماه، درخت، گیاهان، حیوانات پرندگان اساطیری در ساختمان ها و به ویژه مکان های مذهبی حکایت از پیشینه فرهنگ به کارگیری آن در هنرهای بومی منطقه دارد. یکی از این نمادهای آشنا و زیبا که در ساختمان های قدیمی و تکایا و مساجد استان کاربرد داشته است نماد زیبای درخت سرو است که در ساخت نمای بناهای آجری و بندگچی چشم ها را نوازش می دهد.
