بخشی از مقاله
چکیده
امروزه محیط زیست، صرفهجویی در مصرف انرژیهای فسیلی و توسعه پایدار در سطح بینالمللی تبدیل شدهاند به طوری که حفظ منابع انرژی، جلوگیری از آلوده کردن زمین و محیط زیست، کاهش میزان مصرف انرژیهای فسیلی و همزیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی مبدل به یکی از مهمترین تدابیر در معماری و شهرسازی شده و معماران و شهرسازان را ملزم به رعایت اصول و قواعد خاصی در زمینه ساخت و ساز میکند. در اهداف معماری پایدار، طراحی مسکن انعطافپذیر یکی از نکات ارزنده است.
امروزه با تغییر الگوی زندگی و ساختار خانوادهها، نیاز افراد به فضاهای مسکن در حال تغییر و دگرگونی است. با رویکردی به معماری مسکونی گذشته ایران و نوع طراحی و پاسخدهی آن به عملکرد و نیازهای ساکنین، در خود آسایش و آرامشی را به وجود آورده بود. پژوهش حاضر که به شیوه استفاده از مطالعات کتابخانهای و برداشتهای میدانی گردآوری شده است، با هدف بررسی مفهوم توسعه پایدار در بناهای بومی مسکونی شمال ایران شکل گرفته است.
مقدمه
در بحث توسعه پایدار و به طبع آن معماری پایدار اینکه هر ساختمان باید با بستر و محیط طبیعی پیرامون خود تعامل داشته باشد به امری بدیهی مبدل شده است. قسمت بحث برانگیز و مورد توجه این امر چگونگی برقراری تعامل و نوع تدابیر در نظر گرفته شده میباشد. این درست همان مطلبی است که سالها پیش ساکنین این مرز و بوم با مهارتی ویژه از آن بهره جستهاند و با اجرای فنون و قواعد خاص در زمینه استفاده بهینه از انرژیها و منابع طبیعی به خصوص خورشید و باد و هماهنگی با اقلیم از آن استفاده کردهاند و امروزه با سهلانگاری به ورطه نابودی و فراموشی کشانده شده است.
در گذشته انسانها میکوشیدند خود را با محیط همرنگ سازند و از قابلیتهای آن بهره گیرند، بدون آنکه آسیبی به آن وارد سازند، اما امروزه بشر با فنآوریهای جدید خود دست به تخریب طبیعت زده است. اکنون توسعه پایدار یکی از راهکارهای اساسی در برخورد با این مشکل میباشد. معماری پایدار در برخورد با پایداری کالبدی عملکردی مسکن بر این نظر است که خانه باید با تغییر شرایط ساکنان، با کمترین هرینه و کوتاهترین زمان با شرایط جدید منطبق شود. و دامنه وسیعتری از نیازهای گوناگون ساکنان را پاسخگو باشد. در این مقاله ابتدا به مبحث توسعه پایدار و معماری پایدار پرداخته شده و در نهایت به واکاوی راهکارهای مناسب جهت دستیابی به مفهوم معماری پایدار بومی شمال ایران و همچنین اصول و ضوابط آن که با بهرهبرداری از انرژیهای رایگان در جهت آسایش ساکنین بدون تعرض به طبیعت شکل گرفتهاند پرداخته شده است.
توسعه پایدار و تعاریف آن
واژه توسعه پایدار از اواسط دهه 70 میلادی و پس از بحران نفتی سال 1973، بسیار بکار رفته است. امروزه، بحث توسعه پایدار، یکی از بحثهای بسیار مهم و رایج در سطح بینالمللی است. سازمانها و نهادهای پرطرفدار محیط زیست در جهان و همچنین سازمان ملل از مهمترین ارگانهای دخیل در این امر هستند. بحث جدی و کارشناسانه در این مورد، پس ار بحران مذکور، آغاز شد که نقطه اوج این بحثها، در سال 1992 به کنفرانس جهانی توسعه پایدار، معروف به "اجلاس زمین" در شهر ریودوژانیرو و برزیل انجامید که بعدها به اجلاس ریو مشهور شد و در آن قطعنامهای برای ارائه راهبردهایی در جهت توسعه پایدار کشورهای جهان صادر شد و کشورهای جهان ملزم به پیروی از این قطعنامه شدند.
مهمترین تعریفی که در اجلاس ریو از توسعه پایدار ارائه شد، بدین قرار است: " توسعهای که نیازهای کنونی بشر را بدون مخاطره افکندن نیاز نسلهای آینده، برآورده ساخته و در آن به محیط زیست و نسلهای فردا نیز توجه شود. " هر چند تا کنون تعریفهای زیادی از توسعه پایدار ارائه شده، ولی محور تمامی آنها توجه به نسلهای بعدی، آینده محیط زیست و حفاظت از محیط زیست جهانی بوده است. توجه به فرهنگ، ویژگیهای بومی و تجربیات گذشته، بهرهگیری از انرژیهای تجدید شونده و پرهیز از بکارگیری انرژیهای تجدیدناپذیر از اصول توسعه پایدار است. براساس تعریف کمیسیون جهانی سازمان ملل توسعه پایدار عبارتاست از" توسعهای که پاسخگوی نیازهای فعلی باشد، بدون آنکه توان نسلهاای آینده در تأمین نیازهای خود را تحت تأثیر قرار دهد." بانک جهانی توسعه پایدار را چنین تعریف میکند:" توسعهای که دوام یابد" - زندیه و پروردینژاد، . - 4-5 : 1389
معماری پایدار
امروزه ساختمانها به عنوان بخشی از محیط زیست تولیدکننده ی قسمت اعظمی از آلودگی های زیست محیطی می باشند. »با تفکر، طراحی و برنامه ریزی دقیق، می توان ساختمانهایی ساخت که کمترین تأثر منفی را بر محیط زیست داشته باشند. معماری پایدار، یکی از ایده های برنامهریزی و طراحی برای ساخت چنین ساختمانهایی است - زندیه و پروردینژاد، . - 6 :1389 معماری علمی است که با شناخت از محیط، احترام به طبیعت و توجه به ارزشها، نیازهای مادی و زیباشناسانه انسانهای عصر خویش را برطرف میسازد و ارمغان آور آرامش و شکوه است - حسینی و همکاران، . - 214 :1387 که با الهام از مفهوم پایداری، معماری پایدار را پدید آورده و به نامهای »معماری اکولوژیکی«، »معماری سبز« و »معماری زیست محیطی« نیز خوانده میشودکه همگی بیانگر سازگاری معماری با محیط زیست میباشند.
مفهوم معماری پایدار، چه به عنوان خلق فضای انسانی و تنظیم رابطه انسان و محیط فیزیکی و چه به عنوان محصول این فرآیند، همواره با محیط پایدار، در آمیخنه و در چارچوبی کلی میتوان از آن به »خلق محیط پایدار انسان ساخت« تعبیر کرد - فرهودی، . - 39 :1386 این معماری فعالیتی در جهت ترمیم، بازسازی و تجدید سیستمهای طبیعی و زمین؛ همچنین استفاده محتاطانه از منابع چرخه حیاط در طبیعت داشته - سلیمانی، . - 34 :1387 تا بتواند محیط مناسبی برای زندگی انسان به عنوان ارگانیسم زنده دیگری فراهم نماید - امینزاده، . - 22 :1382
اصول معماری پایدار
این که چگونه خانههایمان را طراحی و مصالح آنرا انتخاب کنیم از مهمترین مسائلی است که آینده ساخت ساختمانهایمان را تحت تأثیر قرار میدهد. معماری سبز در چند سال اخیر موفقیتهایی قابل ملاحظه داشته است. این موفقیتها شامل اشاعه تکنیکهای ساختاری جدید و فروش مصالح متناسب با تفکر معماری سبز است. به طور کلی معماری سبز بر مبنای چهار اصل استوار است: -1 از انرژی آب و باد و سایر منابع طبیعی حفاظت کنیم. -2 سلامت محیط زیستمان را تأمین کنیم. -3 اقتصاد را در کشور رشد دهیم. -4 کیفیت بالایی از زندگی برای شهروندان ارائه دهیم. که این اصول زیر مجموعهای از سه عامل ساختاری و مؤثر در معماری پایدار، یعنی -1 جغرافیا -2 فرهنگ -3 معماری بومی میباشند.
بطور کلی فرآیند سبز اینگونه مطرح میشود که تمامی موضوعات به یکدیگر وابسته بوده و در هر تصمیمگیری باید تمامی جنبههای آن مورد بررسی قرار گیرد و بدین ترتیب، ایده بررسی اصول بصورت مجزا با آن در تضاد قرار میگیرد. در مجموع اصول گوناگونی در ایجاد هر نوع سازه مطرح است که نقاط مشترک فراوانی را برای بحث دارا میباشند. با این حال موضوعات ارائه شده مجموعهای از اصول محتلفی هستند که در نظر گرفتن آنها سبب ایجاد توازن و پدید آمدن معماری سبز خواهد شد. در خصوص معماری پایدار راهکارهای زیادی ارایه شده است. در اینجا تنها به تحلیل و بررسی معماری پایدار از دو دیدگاه کلی و رزانا هارت که خود نیز در ساختمانهای سبز ساکن هستند خواهیم پرداخت.
برخی بناها دارای ویژگیها و خصوصیاتی هستند که آنها را در زمره بناهای پایدار قرار میدهد تعریف و اصولی که از دیدگاه کلی و رزانا هارت باید رعایت شود تا یک بنا به عنوان نمونهای از یک معماری پایدار طبقهبندی شود عبارتست از: - 1 کوچک بیندیشید - 2 گرمایش ساختمان با آفتاب - 3 راحتی و آسایش خود را خفط کنید - 4 استفاده از انرژیهای قابل بازیافت - 5 ذخیره کردن آب - 6 استفاده از مصالح بومی - 7 استفاده از مصالح طبیعی - 8 حفظ جنگلهای طبیعی - 9 استفاده از مصالح قابل بازیافت - 10 بادوام بسازید - 11 غذایتان را تولید کنید - 13 غذایتان را نگهداری و تولید کنید.
اصولی که از دیدگاه معماران انگلیسی، برندا و رابرت ویل در کتاب خویش با عنوان »معماری سبز: طراحی برای آیندهای آگاه از انرژی« یکی از سادهترین و صریحترین پارپوبها را برای معماری سبز مطرح نمودهاند. آنها این اصول را با استفاده از مثالهای مختلف از طراحی ساختمان در اروپا انگلستان و آمریکا نشان دادهاند. ایشان بر فراگیری از معماری بومی تأکید زیادی داشتند، معماری که در تجربه نسلهای متمادی ساکن یک منطقه و اقلیم ویژه در آن نهفته است. این اصول به شرح ذیل میباشد:
-1 حفاظت از انرژی
-2 کار با اقلیم
-3 کاهش استفاده از منابع جدید
-4 احترام به کاربران
-5 احترام به سایت
-6 کل-گرایی - کامرانکسمایی و همکاران، . - 4 :1390
