مقاله در مورد نقش مواد معدنی در کشاورزی و خوراک حیوانات

بخشی از مقاله

-1مقدمه
انسان نقش مواد معدني را در خوراك حيوانات را از ابتداي اهلي كردن حيوانات و پرورش گله اي آنها تشخيص داده است. عليرغم قدمت اين تشخيص هنوز هم موضوعات مهم و ناشناخته اي در مورد تغذيه و كاربرد مواد معدني بويژه براي حيوانات پر توليد وجود دارد. براي بيان نقش و اهميت كاربرد مواد معدني در تهيه خوراك دام و طيور تقسيم بندي زير را كه بر اساس هدفهاي افزودن اين مواد در خوراك مي باشند، ارائه مي گردد.

الف: تكميل عناصر مورد نياز متابوليسم بدن حيوانات جهت سلامتي
ب: افزودني هاي غير مغذي تحريك كننده و افزايش دهنده قدرت هضم .
ج: افزودني هاي معدني جهت آماده سازي خوراك و افزايش كيفيت توليد.
تقسيم بندي فوق نقش و اهميت بعضي از مواد معدني را كه جهت برآورد بيش از يك هدف قيد شده اضافه مي گردد را انكار نمي كند.

مواد معدني مختلف به دليل اينكه تأثيرات پيچيده اي در خوراك دام و طيور نشان مي دهند كه نقش كاربرد آن بيش از يك هدف ياد شده جلوه گر مي شود. به همين دليل در اين نوشتار مواد معدني و اهداف افزودن آنها را بطور كامل منفك نكرده و در مورد هر يك از تركيبات معدني و كانیهاي خوراكي بطور كلي توضيحاتي ارائه مي گردد.

1-1-عناصر مورد نياز متابوليسم بدن
ضرورت وجود عناصر كلسيم ca ، فسفر p ، منيزيم، k ،Na ، cl ، s ، I يد، آهن، Cu مس، كبالت Co ، منگنز Mn ، روي Zn ، سلنيوم se ، موليبدن Mo ، فلوئور F ، كروم Cr ، سلسيم Si، واناديم V ، براي يك يا چند گونه حيوان ثابت شده است كه بدون شك براي اكثر حيوانات نيز ضروري مي باشند.
بهمين ترتيب مدارك كافي وجود دارد كه نشان ميد هد قلع Sn و نيكل نيز احتمالاً ضروري هستند. همچنين اين احتمال مي رود كه به ليست عناصر ذكر شده عناصر مورد نياز ديگري نيز درآينده افزوده گردد.

(عناصر مورد نياز بدن حيوانات به چند روش تقسيم بندي مي گردند. يكي از مناسب ترين روشها، استفاده از اختلاف وسيع در مقادير مورد نياز يا افزودني در جيره مي باشد. در اين تقسيم بندي

مواد به عناصر پر مصرف ( يا اصلي ) و عناصر كم مصرف تقسيم بندي مي شوند. در جدول شماره يك ليست عناصر مهم و مقدار عناصر پر مصرف و عناصر كم مصرف مورد نياز در حيوانات اهلي ارائه شده است. البته عدم ارائه ليست بعضي از عناصر كم مصرف در جدول فوق الذكر از كم ارزشي اين عناصر نمي باشد و تنها به دليل مقدار كم اين عناصر در بدن، و همچنين تأمين اكثر آنها در حالت معمولي توسط خوراكهاي تركيبي، بدون افزودن مكملهاي معدني اين مواد است.

مقادير مورد نياز عناصر ضروري پر مصرف بطور قابل توجهي بيشتر از 100 يا بصورت درصدي از وزن بدن حيوانات مي باشد. و عناصر ضروري كم مصرف هميشه كمتر از اين مقدار مي باشد. در جدول (1-1 ) ليست برخي از عناصر و مقدار آنها آورده شده است)
جدول ( 1-1 ) ليست و مقدار عناصر كم مصرف و پر مصرف مورد نياز در بدن حيوانات
عناصر پر مصرف درصد % عناصر كم مصرف Mg / kg
Ca ‌كلسيم 5/1 آهن 50-20

P فسفر 1 روي 50-10
K پتاسيم 2/0 مس 5-1
سديم Na 16/0 منگنز Mn 5/0-2/0
كلر Cl 11/0 يد I 6/0-3/0
گوگرد s 15/0 كبالت Co‌ 1-02/0
منيزيم Mg 04/0 سلنيوم Se 7/1
موليبدن Mo 4-1

( 1 – 3 ) اهميت شكل شيميايي مواد معدني :
اگر چه اغلب شكل عناصر معدني تغييري نمي كند ولي داراي فرمهاي شيميايي، ظرفيت، تركيب و پيوندهاي مختلفي مي باشند. فرم شيميايي تأثير عمده اي روي مسيري كه ماده معدني بوسيله حيوان متابوليزه مي شود مي گذارد. اشكال مختلف شيميايي مواد معدني نه فقط جذب و مصرف مواد معدني را تحت تأثير قرار مي دهد، بلكه متابولسيم بعد از جذب را نيز ممكن است بطور محسوسي تغيير دهد.

اختلاف عمده اي در شيوه استفاده از تركيبات مختلف معدني بين حيوانات متفاوت وجود دارد بطوريكه بعضي از تركيبات شيميايي مواد معدني داراي قابليت جذب بهتري توسط گونه اي از حيوانات بوده، در صورتيكه براي نوع ديگر داراي قابليت بيولوژيكي پايين و يا حتي فاقد ارزش مي باشد. به همين دليل بايستي درباره انتخاب تركيب شيميايي مواد معدني براي حيوانات دقت

بيشتري بعمل آيد تا مواد معدني كه داراي ارزش بيشتري براي حيوان مي باشد انتخاب شود.
در اين زمينه به ذكر مثالهايي كه بصورت جدول شماره (1-2) و (1-3 ) ارائه مي گردد پرداخته شود. در جدول شماره ( 1-2 ) ارزش بيولوژيكي شكل هاي متفاوتي از تركيبات فسفر براي يك گونه حيوان يعني طيور اشاره شده است.

در جدول شماره (3) اشكال شيميايي مختلف از عنصر منگنز و قابلیت جذب بیولوژیکی آنها برای سه گونه مختلف از حیوانات نشان داده شده است.
جدول (1-2 ) ارزش نسبي بيولوژيكي منابع فسفرهاي غير آلي براي طيور
بتا – تري كلسيم فسفات 100 درصد
دي كلسيم فسفات (98-96 ) درصد
پودر استخوان (100 –90 ) درصد
سنگهاي فسفاته فلوئور زدايي شده (94-70) درصد

جدول شماره ( 1-4 ) ارزش نسبي بيولوژيكي تركيبات مختلف منگنز
نوع حيوان / نمكهاي منگنز دار خوك طيور نشخوار كنندگان
سولفات منگنز 100 100 100
كربنات منگنز - 70 -
اكسيد منگنز 100 90 100

1-4 نقش متابوليكي عناصر معدني
عناصر معدني نقش گسترده و متنوعي را در بدن ايفا مي كنند. معمولي ترين نقش عناصر معدني ارتباط آنها با سلولها مي باشد. منيزيم جزء معمولي ترين فعال كننده آنزيمها مي باشد. كلسيم جهت فعال سازي سيستمهاي آنزيمي ارسال كننده پالس هاي عصبي و كنترل عضلاني لازم مي باشد. فسفر، منيزيم، كلسيم عامل اصلي تكميل كننده استخوان بندي بدن مي باشند و عناصري همانند سديم ، پتاسيم و كلر براي حفظ مايعات ضروري بدن لازم مي باشند.

فعاليت عناصر كم مصرف متنوع مي باشند بطور نمونه منگنز، مس، سلنيم و موليبدن داراي نقش اساسي در بسياري از سيستم آنزيمها مي باشند.
آهن و مس جهت تركيبات خون ضروري است. كبالت براي ويتامين B12 كه تكميل كننده كاربري انرژي است لازم است و يد نقش اصلي را در هورمون داراست. زئوليت ، باعث تسريع رشد در حيوانات و تسهيل حمل خوراك توسط اين كاني مي گردد. افزودن پرليت و رميكوليت ها باعث رقيق شدن شير و توليد شير كم چربي و مداوم مي گردد و چندين مثال ديگر كه در اين موارد تا حد امكان هنگام معرفي مواد معدني به نقش آنها نيز اشاره خواهد گرديد.

1-5 مسائل ناشي از كمبود عناصر معدني
كمبود مواد معدني در خوراك روزانه حيوانات در جهت تأمين احتياجات فعاليتهاي روزمره، موجب بروز يك سري اثرات سوء در عملكرد طبيعي بدن حيوانات مي شود.
كمبود عناصر معدني ممكن است تغييرات اساسي روي تضعيف ماهيچه ها، لاغري، كم خوني، عقب ماندگي يا بسياري از بيماريهاي ديگر كه از كمبود عناصر معدني ناشي مي شود را انجام دهد. تأمين عناصر معدني مورد نياز بدن حيوانات توسط مكملهاي خوراكي مي تواند اين كمبود را كاهش داده اگر چه در اين مرحله امكان عدم ظهور علائم كمبود عناصر معدني وجود دارد اما جهت رفع نياز و بهبود بايستي افزودن مكملهاي معدني ادامه داده شود.

جهت رشد و بازدهي بيشتر پرورش حيوانات با در نظر گرفتن مسائل و هزينه ها ي متوالي مالي توصيه مي گردد مواد مغذي افزوده شود.
( بايستي در نظر گرفت كه تمام مواد معدني و در حقيقت تمام مواد مغذي اگر بيش از حد خورده شود مي توانند سمي باشند. حد اطمينان بين حداقل مورد نياز در جيره غذايي و مقداري كه تأثير سوء دارد در نوسان بوده و ميزان آن بر حسب نوع مواد معدني و شرايط فرق دارد. براي مثال اگر نمك طعام (Nacl) فقط به ميزان 4 تا 5 برابر غلظت مورد نياز خوراك در جيره خ

1-6- آلودگي با مواد سمي و ذرات سنگين فلزات
مواد معدني شامل سرب ( pb ) ، جيوه Hg ، كادميوم Co ، فلوئور F‌، (موليبدن Mo ) مشكلات عملي بيشتري را براي خوراك بوجود مي آروند.
اين نوع خوراكهاي آلوده باعث بروز انواع بيماريها مي گردد. سازمان تنظيم غذاي حيوانات در سال 1998 ليستي از عناصر و محدوده قابل قبول از وجود آنها را در غذا بصورت كامل ارائه كرده است.
(schedulte 5 part 1 )
در جدول شماره (1-4 ) براي نمونه حداكثر مقدار مجاز براي عناصر سنگين و سمي در تركيبات و نمكهاي منگنزهايي كه جهت مصارف خوراكي تهيه مي گردند ارائه گرديده است.

جدول شماره 1-4 حداكثر مقدار مجاز عناصر سنگين و سمي در تركيبات منگنز خوراكي
عناصر حداكثر مجازmg/lit عناصر حداكثر مجاز mg/lit
سرب 5 آرسنيك 5
جيوه 2/0 سلنيوم 1
كادميوم 1 كروم 5
نقره 5

( همانند جدول فوق براي اكثر مواد معدني جهت مصارف خوراكي و كشاورزي جدولهاي حداكثر مقدار مجاز وجود دارد لذا بايستي سعي گردد مواد معدني كه انتخاب مي گردند سنگ مادر آنها فاقد اين عناصر باشند در غير اينصورت بايستي با روشهاي كانه آرايي مواد مزاحم را تا حد مجاز حذف نمود.
1-7 كانيهاي يا عناصر پر مصرف
بدليل گستردگي عناصر مورد نياز متابوليسم بدن، اين عناصر را به دو گروه بزرگ عناصر پر مصرف و كم مصرف تقسيم بندي مي شود. اين تقسيم بندي بر اساس مقدار مورد نياز و موجود در بدن حيوان مي باشد و هيچگونه مقايسه ارزش متابوليكي عناصر را در بدن شامل نمي شود.
1-7-1 منابع معدني تأمين كننده كلسيم

كلسيم فراوان ترين عنصر معدني دربدن حيوانات مي باشد. حدود 99 % از كلسيم در استخوان بندي و دندانهاي حيوان جاي مي گيرد. كلسيم نقش مهمي در بدن داراست كه از آن جمله مي توان به موارد تشكيل استخوان و دندان، توليد مثل، ترشح شير، افزايش وزن، توليد تخم مرغ، كيفيت پوسته تخم مرغ و غير ه اشاره كرد.

كلسيم مورد نياز جهت مصارف خوراكي بصورت كربنات كلسيم تهيه مي گردد. در اوائل استفاده از مواد معدني جهت تأمين كلسيم مورد نياز طيور فقط از گوش ماهي استفاده مي گرديد. اخيراً از منابع ديگري همانند سنگ آهك، باطله هاي سنگ بري ها، صدف هاي دريايي، خرچنگ ها نيز استفاده مي گردد.

سنگ آهك پر مصرف ترين ماده معدني در خوراك دام و طيور مي باشد. بطور متوسط (2-1) درصد در خوراك دام و ( 8-7) درصد در خوراك طيور تخم گذار مصرف مي گردد.
حيوانات نشخوار كننده اي كه اغلب توسط حبوبات و غله پرورش داده مي شوند بيشتر در معرض كمبود كلسيم قرار دارند. اين كمبود باعث نرمي استخوان، اشكال در دندان و استخوان بندي، كاهش رشد و غيره مي گردد.

در مقابل مصرف بيش از اندازه مورد نياز حيوانات باعث تأثير منفي در جذب ساير عناصر مي گردد.
طبق استاندارد ASTM (92- 706c) خواص شيميايي مواد معدني آهك مصرفي جهت خوراك دام و طيور بايستي مطابق مشخصات ارائه شده در جدول شماره ( 1-5 ( باشد.
جدول شماره ( 1-5 ( ‌مشخصات آناليز شيميايي منابع معدني جهت مصارف خوراكي (ASTM )
انواع مصارف آهك مينيمم درصد

Caco3 ماكزيمم درصد
Mgco3 مينيمم درصد
Mgco3 رطوبت درصد
كلسيم بالا 95 5 - 5/0
منيزيم دار 60 35 5 5/0
دولوميت 49 46 35 5/0
سنگ آهك 82 - - -

از منابع غير معدني تأمين كلسيم در بازار تهيه خوراك دام و طيور مي توان به باطله هاي گوشت، استخوان هاي خرد شده و پودر ماهي اشاره كرد.
اين مواد همچنين جهت برآورد فسفر مورد نياز جيره خوراك دام و طيور نيز افزوده مي گردند. بزرگترين عيب اين مواد بخصوص دو مورد اول بروز عدم رعايت نظافت و توزيع بيماريهاي واگير دار مي باشد.

در اكثر كشورهاي اروپايي با وجود منابع غير معدني كلسيم مصرف ماده معدني آهك جهت تأمين كلسيم مورد نياز رتبه اول را داراست. بطوريكه در كشور انگلستان مصرف سنگ آهك جهت خوراك دام و طيور ساليانه بطور متوسط 370 هزار تن است. يكي از مسائل محدود كننده مصرف آهك كه بايستي حتما مد نظر قرار بگيرد هزينه حمل اين ماده معدني از سر معدن تا محل مصرف مي باشد كه اين مشكل مي تواند خيلي از موارد معدني را حذف نمايد.
با وجود اينكه روند مصرف صدفهاي دريايي براي طيور افزوده مي گردد ولي اين ماده جهت تأمين كلسيم مورد نياز نشخوار كنندگان و ساير حيوانات پرورشي كمتر مصرف مي گردد.
صدفهاي دريايي جهت تأمين ويتامينهاي مورد نياز كمتر مورد توجه قرار مي گيرند. به هر حال اين ماده معدني دريايي ساليانه در كشورهاي اروپايي 100 هزار تن جهت مصرف خوراك دام و طيور استفاده مي گردد.
به هر حال تأمين كلسيم مورد نیاز طيور در صنعت پرورش مرغان تخمگذار از اهميت بسزايي برخوردار است. زيرا كه جيره غذايي طيور ارتباط مستقيم با مقاومت پوسته تخم مرغ دارد. ثابت شده است كه استفاده از صدف دريايي در خوراك طيور باعث افزايش كيفيت پوسته تخم مرغ گرديده و سايز تخم توليد شده را نيز افزايش داده و در نهايت باعث كاهش شكستگي تخم مرغها مي گردد.
بنابر گزارش با اضافه كردن (5-4 ) درصد صدف دريايي به خوراك طيور 2% كاهش شكستگي تخم مرغ را سبب مي شود. در جدول شماره ( 1-6 ) آناليز شيميايي نوعي صدف دريايي كه جهت مصارف خوراك دام و طيور استفاده مي گردد آورده شده است.

جدول شماره ( 1-6) آناليز صدف دريايي مصارف خوراك دام و طيور
Caco3 %93 Na %81 /0 Fe P.P.M 5/0
Ca %37 cl %56/0 Cu p.p.m 6
co3 %56 Mn p.p.m85 مواد آلي %8/2
Mg %18/0 K p.p.m131 چگالي Cm3 /g 8/2

1-7-2 منابع تأمين كننده فسفر:
منابع تأمين كننده فسفر مورد نياز و تركيبات معدني مورد استفاده در خوراك دام و طيور در فصول بعد بيشتر توضيح داده خواهند شد لذا در اين قسمت از ارائه توضيحات صرفنظر مي گردد.
1-7-3 منابع معدني تأمين كننده منيزيم

منيزيم از كلاتيونهاي مهم و ضروري در تغذيه حيوانات و گياهان است. اين عنصر نقش بسيار مهم و اساسي در فعال كردن صدها آنزيم داراست.
كمبود اين عنصر بيشتر در حيوانات نشخوار كننده و شيرده كه در چراگاهها تغذيه مي شوند مشاهده مي گردد. اين كمبود دلايل متعددي مي تواند داشته باشد كه از آن جمله مي توان به كاهش مقدار منيزيم قابل دسترسي از گياه كه در نتيجه استفاده از گياهان تازه پرورش يافته با كودهاي نيتراته ناشي مي شود، شرايط آب و هوايي و تغيير تركيب جيره غذايي اشاره كرد.

امراض متعددي در اثر كمبود منيزيم در حيوانات مشاهده مي گردد كه مي توان سرگيجه، ريزش مو، ضايعات پوست، ايجاد لخته هاي خون در لاله گوش و تورم لثه و غيره نام برد. در مرغان تخم گذار كمبود منيزيم باعث كاهش سريع تخم گذاري، كاهش اندازه تخم مرغ و وزن تخم مرغ مي گردد. مقدار كلسيم و فسفر جيره باعث افزايش منيزيم مورد نياز جوجه ها مي شود.

چندين روش تأمين منيزيم مورد نياز حيوانات وجود دارد. معمول ترين روش تأمين عنصر منيزيم به شكل منيزيم كلسينه1 ‌مي باشد. در شرايط ايده آل مقدار جذب منيزيم از اين تركيب بهتر مي باشد.
عواملي كه روي اين جذب تأثير مي گذارد عبارتند از اندازه ذرات، درجه حرارت، عمل كلسينه منيزيم، منابع تأمين ماده معدني.
بهترين دما جهت كارايي بالا و جذب بهتر در عمل كلسينه كردن 800 الي 1000 درجه سانتيگراد مي باشد. در عمل جهت مصارف خوراك دام سايز منيزيم كلسينه بصورت معمول mm 5/1 – 1/0 مي باشد. جهت مصارف خوراك طيور و آبزيان اين رنج بين 2 /0 – 1/0 مي باشد. منيزيم كلسينه بصورت جعبه هاي ليسيدني، تركيبات خوراكي بصورت پاشيده شده در چراگاهها ، همچنين بصورت منيزيم محلول در منابع نوشيدني حيوانات جهت تأمين منيزيم استفاده مي گردد. مصرف ساليانه اين تركيب در انگلستان بالغ بر 40 هزار تن و در ايالات متحده حدود 80-65 هزار تن كوچك مي باشد. در جداول شماره ( 1-7) نمونه اي از آناليز شيميايي منيزيم كلسينه مورد استفاده در خوراك دام و طيور آورده شده است.

جدول شماره (1-7 ) آناليز شيميايي منيزيم كلسينه مصرفي در خوراك دام و طيور
حداقل مقدار قابل قبول
%85 Mgo
%7 ‍‍Cao
% 6/3 Sio2
%5/2 Fe2o2
%4/0 Al2o3
%5/1 LOI

1-7-4 نمك Nacl
طلب نمك براي برقراري حيات يك پافشاري ذاتي براي تمام حيوانات است. نمك طعام تأمين كننده دو عنصر مهم و اساسي سديم و كلر براي بدن حيوان مي باشد. مقدار مصرف نمك براي گاوهاي شيري قابل توجه مي باشد. روشهاي تهيه نمك براي خوراك دام و طيور عبارتند از: تهيه بلوكهاي ليسيدني از نمك و افزودن بصورت پاشيدن روي خوراك و تركيب با ساير مواد غذايي .

كيفيت سنگ نمكهاي معدني براي مصارف خوراك دام و طيور متفاوت است. بايستي حداقل 92% حاوي نمك طعام Nacl باشد. اندازه ذرات مصرفي جهت گاوها پنج ميليمتر مي باشد. براي طيور اندازه ذرات كوچكتري مورد نياز بوده و كيفيت نمك مصرفي نيز بايستي بهتر باشد. سايز مورد نياز طيور (6/0 –15/0 ) ميليمتر مي باشد. مصرف نمك در صنعت خوراك دام و طيور در كشور انگلستان به 78 هزار تن در سال و در كشور آمريكا حدود 000/2000 (دو ميليون ) تن كوچك در سال است.
نمكهاي سديم به آساني جذب و در بدن به گردش در مي آيند.

افزايش جزئي سديم در جيره طيور و ساير حيوانات معمولاً مشكل مهمي بوجود نمي آورد مگر اينكه آب مصرفي حاوي مقداري نمك باشد. طيور با افزايش مصرف آب، نمك زيادي را دفع مي كنند. حدود 7% نمك در آب آشاميدني باعث آبكي شدن مدفوع، كاهش رشد، كاهش اشتها، و احتمالاً تلفات جاني مي گردد.

كلرميل تركيبي اضافي براي تركيب با پروتئين دارد و اين خاصيت كلر را قادر مي سازد كه در توان بخشي به قدرت يوني محيط خارج سلولي نقش عمده اي داشته و به عنوان آنيون دائمي گيرنده يون سديم عمل نمايد. در جدول شماره (1-8 ) مقدار مصرف نمك بصورت پوند در سال براي گروهي از حيوانات ارائه شده همچنان كه قبلاً توضيح داده شده مصرف نمك براي گاوهاي شيری بالا مي باشد.

جدول شماره (1-8) مصرف ساليانه نمك براي برخي از حيوانات
حيوان Ib/year حيوان Ib/gear
گاوهاي شيري 5/53 بوقلمون 9
گاوهاي گوشتي 22 بره 5/4
گوساله (2-1 ساله) 18 بزغاله 5/4
گوساله((1-0) ساله 9 بوفالوي آبي 25/29
بز شيري 18 طيور در خوراك 417/0
بز گوشتي 9

1-8 برخي از كانيهاي كم مصرف
علاوه بر كانيهاي ذكر شده اغلب حيوانات احتياج به مقدار متنابهي از عناصر را دارند. مقدار مصرف اين عناصر و يا تركيبات مختلف شيميايي آنها در جيره خوراك دام و طيور كم مي باشد. ولي بالا بودن قدرت مانور و قيمت اين تركيبات در مقايسه با عناصر پر مصرف يا تركيبات معدني آنها ارزش قابل توجهي را به اين گروه مي دهد. عناصر مهم و اساسي كه در صنعت خوراك دام و طيور اغلب به صورت تركيبات معدني و شيميايي به جيره غذايي افزوده مي گردند عبارتند از: مس، منگنز، روي، آهن، سلنيم، كبالت . در اين نوشتار بيشتر در مورد منگنز و منابع تهيه و تركيب شيميايي آن پرداخته مي شود و در مورد برخي از عناصر توضيحات مختصر ارائه مي گردد.

1-8-1 منابع معدني تأمين روي
بدن يك حيوان معمولي جمعا حدود mg/kg 30 روي دارد. روي در برخي از آنزيمهايي كه در سوخت و ساز پروتئين ها و كربو هيدراتها دخالت دارند وجود دارد. كمبود روي در طيور باعث تعويق رشد، كوتاه و ضخيم بودن استخوانها و بزرگي مفصل زانو، ضايعات پوستي بخصوص در ناحيه پاها، كاهش رشد پرها و كاهش توليد تخم مرغ مي گردد. در اكثر حيوانات اثرات كمبود روي مشابه طيور مي باشد. كمبود روي در انسانها باعث كوتاهي قد، كاهش رشد بيضه ها و عدم بروز صفات جنسي و تشديد رنگ پوست مي گردد. امكان تأمين روي مورد نياز انسان از طريق افزايش روي در تخم مرغ، گوشت ، مرغ و خوك وجود دارد.

علاوه بر مصرف خوراكي، تركيبات روي اثرات قابل توجهي بر سوخت و ساير بهبود سوختگي و زخمها دارد. اگر چه به نظر مي رسد مقدار روي موجود در بدن قبل از سوختگي و زخم اهميت اوليه اي در سرعت بهبود داشته باشد ولي اين امكان وجود دارد كه با مصرف نمكهاي روي سرعت التيام زخمهاي جراحي شده را تسريع نمود.

در مواردي كه غذاي معمولي روي مورد نياز طيور را تأمين نكند از منابع معدني روي استفاده مي گردد كه با توجه به قيمت آنها و سهل الوصل بودن آنها در شرايط متفاوت از سولفات روي، اكسيد روي و كربنات روي استفاده مي گردد.

1-8-2 منابع تأمين آهن
آهن مورد نياز بدن حيوانات بطور متوسط (80-20) mg/kg‌مي باشند آهن در بدن حيوانات نقشهاي مهم و اساسي را داراست كه مهم ترين آنها وجود آهن در هموگلوبين خون مي باشد. بطوريكه هموگلوبينهاي خالص انواع حيوانات ( 335/0 ) درصد آهن داراست. با توجه به اين توضيحات كمبود آهن باعث كمبود خون در بدن، زرد ي پوست، كاهش حجم هموگلوبينها مي گردد. زيادي نمكهاي آ‌هن در جيره باعث اختلالات تغذيه مي گردد، مانند فسفات آهن غير محلول كه باعث كاهش جذب فسفر مي گردد. فسفات آهن غير محلول عناصر معدني كمياب را جذب كرده و در نتيجه مانع جذب آنها نيز مي گردد.

زرده تخم مرغ منبع خوبي از آهن مي باشد و يكي از بهترين منابع آهن در تغذيه انسان است. زيادي آهن زرده تخم مرغ باعث نارضايتي مصرف كنندگان مي شود به دليل اينكه سبز رنگ شدن هاله زرده تخم مرغ در هنگام آب پز كردن تخم مرغها شكسته مي شوند قابل رؤيت است.
كمبود آهن موجود در جيره خوراك دام و طيور بصورت نمكهاي معدني و تركيبات شيميايي برطرف مي گردد. در ايران بيشترين تركيب مصرفي سولفات آهن مي باشد كه به راحتي از تركيب اسيد سولفوريك با قراضه هاي آهن تهيه مي گردد از ساير تركيبات آهن همانند اكسيد هيدراته آهن در تهيه مكملهاي معدني استفاده مي گردد.

1-8-3 منابع معدني تأمين منگنز
در مورد تركيبات منگنز و موارد مصرف آن در تهيه خوراك دام و طيور بدليل اهميت اقتصادي آن در ايران در يك فصل جداگانه بطور كامل بحث خواهد شد.
1-9 كانيهاي غير مغذي
عناصر و تركيبات معدني كه قبلاً معرفي گرديدند ارزش حياتي و بيولوژيكي براي بدن حيوانات و انسانها دارا بودند. اما يكسري از مواد معدني در جيره خوراك دام و طيور مصرف مي گردند كه فاقد ارزش غذايي مي باشند. هدف از افزودن اين مواد معدني متفاوت مي باشند. خوراك دام و طيور بصورتي آماده مي گردد كه علاوه بر داشتن هزينه معقول، حاوي حداكثر مواد مغذي موجود براي ايجاد حداكثر رشد، تخمگذاري و راندمان غذا باشند. منظور اطمينان از مصرف، هضم، عدم تخريب،

جذب و انتقال مواد مغذي به سلولهاي بدن، علاوه بر غلظتهاي مناسب و متعادل مواد مغذي، بعضي افزودنيهاي خوراكي غير مغذي نيز به جيره اضافه مي گردد. بعضي از افزودنيها به منظور تغيير در سوخت و ساز و كوششي جهت ايجاد رشد بهتر و توليد محصول نهايي معقول تر مورد استفاده قرار مي گيرد. بعضي از اثرات مفيد افزودني هاي غذايي غير مغذي معدني به شرح زير است:

1- مواد معدني چسباننده مصرفي در تهيه پلت (گندله) و حفظ بافت و استحكام خوراكهاي پلت شده.
2- چاشني براي بهبود مزه خوراك.
3- در بعضي شرايط آنزيمهاي جذب بعضي از مواد مغذي را افزايش مي دهند.
4- جلوگيري از رشد كپكهاي مضر در خوراكها
5- وارد ساختن بعضي از عناصر در ساختمان مولكولي مواد غير مغذي
1-9-1 بنتونيت

بنتونيت جزء كانيهاي رسي است. بنتونيتها به دو طريق گرمابي و رسوبي تشكيل مي شوند و مهمترين ذخاير بنتونيت دنيا از نوع رسوبي مي باشد. در اين حالت خاكسترهاي آتشفشاني اسيدي- حد واسط هنگامي كه در محيطهاي درياچه اي قليايي برجاي گذاشته مي شوند، ضمن واكنش با آب اسمكتيت و ديگر كانيها را مي توانند تشكيل دهند. مهمترين بخش بنتونيت را كانيهاي گروه اسمكتيت تشكيل مي دهند. اسمكتيت شامل سريهاي دي اكتاهدرال و تري اكتاهدرال

است. كانيهاي سري دي اكتاهدرال شامل مونت موريو نيت، بيدليت نانترونيت و انواع تري اكتاهدرال شامل كانيهاي هكتوريت و ساپونيت است. از خواص مهم كانيهاي گروه اسمكتيت جانشيني يوني، خاصيت شكل پذيري، انبساط يوني را مي توان نام برد. ميزان خواص كانيهاي نام برده به تركيب شيميايي و ساختمان مولكولي آنها بستگي دارد. در كاني مونت موريونيت سديم دار ميزان جذب

يوني، شكل پذيري و انبساط و انقباض از نوع كلسيم دار بيشتر است، ابعاد شبكه مونت موريونيت سديم و كلسيم از 6/9 آنگستروم در حالت معمولي به 20 آنگستروم در صورتي كه رطوبت محيط صد در صد باشد افزايش خواهد يافت. ميزان جذب و تورم مونت موريونيت سديم دار چندين برابر حجم آن است، به طوري كه حالت ژله اي، پلاستيكي و چسبندگي به خود مي گيرد.

مصارف عمده بنتونيت شامل ريخته گري، تهيه گندله آهن، جمع آوري فضولات حيواني، حفاري، محيط زيست و مواد غذايي و غيره مي باشد. ميزان توليد بنتونيت توليدی دنيا در سال 1994 برابر با 2/8 ميليون تن بوده است. در ايران بدليل گسترش فعاليتهاي آتشفشاني بويژه دوران سوم ذخاير بنتونيت بسيار خوبي تشكيل گرديده است. در اين مورد مي توان به معادل استانهاي اصفهان، خراسان، سمنان، يزد اشاره كرد.

بنتونيت در افزايش كيفيت تهيه خوراك دام و طيور تأثير بسيازي دارد همچنين ثابت شده است كه افزودن آن باعث افزايش توليد شير، تخم مرغ و سايز آن مي گردد. بنتونيت باعث جذب ويتامين A از معده حيوان، هضم و جذب بهتر خوراك موجود در معده حيوان مي گردد. عامل ديگري كه مصرف بنتونيت به همراه خوراكيهاي دانه اي مانند گندم، جو، و غيره را توجيه مي كند. كنترل اسيد حاصل از خوراكهاي داراي مقدار زياد گندم است.

بنتونيت نوع سديك از دير باز جهت پلت (گندله سازي خوراك ) در مزارع پرورش طيور كاربدر داشته است. اما بطور اساسي از دهه 1970 به بعد در خوراك دام و طيور جهت بهينه سازي و افزايش توليدات مورد استفاده واقع گرديده است. گزارشهاي متفاوت و قابل توجهي از افزودن بنتونيت و تأثيرات مفيد آن وجود دارد. جالبترين گزارش مربوط به افزودن نوعي بنتونيت است كه در كشور پاكستان فرآوري و تهيه مي گردد. كه اين بنتونيت (RB) ناميده اند.
با افزودن 5/1 درصد RB‌در خوراك طيور تخمگذار باعث افزايش تعداد تخم مرغ به مقدار 15% و افزايش ساير تخم مرغهاي توليدي حدود 10 درصد گرديده است. همچنين باعث افزايش مقاومت پوسته تخم مرغها نيز شده است.

از مزاياي دگور استفاده از بنتونيت RB‌مي توان به موارد زير اشاره كرد.
1- استفاده بهتر از خوراك و افزايش نسبت تبديل به انرژي خوراك
2- بهبود وضعيت سلامتي
3- كاهش ميكروبهاي مضر و افلاتوكس ها در حيوانات نشخوار كنده
4- كاهش نسبت مرگ و مير
5- افزايش جذب پروتئين

اغلب توليد كنندگان گوشت به اين حقيقت واقف شده اند كه بنتونيت همانند ساير رسها باعث جذب كاروتين مي گردد. جذب كاروتين (ماده اوليه ويتامين A در بدن حيوان ) باعث توليد روغن بيشتر مي گردد. كشور استراليا بعنوان يكي از كشورهاي بزرگ توليد كننده و پرورش دهنده حيوانات مصرف بنتونيت در اين صنعت 30 هزار تن در سال مي باشد. 8 درصد اين مقدار بنتونيت نوع سديك بوده و ما بقي مربوط به بنتونيت نوع كلسيك و بنتونيت نوع كائولين مي باشد.
به طور كلي مصرف بنتونيت در علم تهيه خوراك دام و طيور مراحل ابتدايي خود را طي مي كند. در آمريكا در دهه 1970 بنتونيت اضافه شده به خوراك دام و طيور 5 درصد بوده ولي اداره كنترل خوراك اين كشور افزودن مقدار 5/2 درصد به خوراك دام و طيور را توصيه مي كند. در جداول شماره (1-9) و (1-10 ) آناليز شيميايي و خواص تبادل يوني نمونه اي از بنتونيت مصرفي در خوراك دام و طيور آورده شده است.
جدول شماره (1-9) آناليز شيميايي و برخي خواص بنتونيت مصرفي در خوراك دام و طيور
سديم Na 2-3/1 درصد
كلسيم Ca (7/0-2/0) درصد
منيزيمMg 9/0-3/1 درصد
آهن Fe 6/2-7/1 درصد
پتاسيم K 33/0 – 16/0 درصد

سيليكات Sio2 9/29-27 درصد
آلومينات Al2o3 5/10-9 درصد
دانسيته حجمي پودر Lbs/cu.fe 57-52 درصد
دانسيته حجمي دانه اي Lbs/cu.fe 69-62 درصد

جدول شماره (1-10) ظرفيت تبادل يوني براي عناصر رطوبت، Ph بنتونيت مصرفي در خوارك دام و طيور
سديم Na Mg/100gr 65-60
كلسيم Ca Mg/100gr25- 5
منيزيمMg Mg/100gr 5 – 1
پتاسيم K Mg/100gr 5-1
كل TcEc Mg/100gr95 – 85
PH در 6 درصد سوسپانسيون 5/10 – 5/8
رطوبت محتوي 12-5 درصد

1-9-2 سپيوليت Sepiolite
سپيوليتها جزء گروه هورميت Hormit ‌ از كاينهاي رسي مي باشد. گروه هورميت به دو كاني پاليگورسكيت Paly gorskite و سپیوليت اطلاق مي گردد كه تركيبات پيچيده اي سيليكات منيزيم مي باشند. كرسيتالهاي آنها بصورت كشيده و دراز مي باشند. ساختار اين كانيها داراي كانالها و شيارهايي است كه به اين كانيها خواص بي نظيري در جذب و حذف بعضي مواد را داده است. بدليل چاشني منيزيم و آهن بجاي آلومينيم در ساختار كريستالي در سطوح اكتاهدرالي اين كاني

رسي يك سطح با بار منفي ايجاد گرديده است و با توجه به اينكه اين كاني داراي سطح ويژه گسترده در حدود ( 15-75 ) متر مربع بر گرم مي باشد در نتيجه عامل موثري در جذب مولكولها و يونهاي عناصر بوجود آمده است. ظرفيت تبادل كاتيوني سپيوليتها ( 50-20) ملي اكي والان بر 100 گرم است. كه كمتر از اسمكتيت و بيشتر از كائولن مي باشد.

كاني سپيوليت داراي كانهالها و شيارها يي در ساختمان مولكولي كريستالي خود است كه قطر اين شيار در حالت معمولي و طييعي a 6 (شش آنگستروم) مي باشد كه بوسيله آب و كاتيونهاي هيدراته پر گرديده است. اين مواد پر كننده را مي توان توسط عمل حرارت در دماي 500 درجه سانتيگراد خارج ساخت و سپس اين كانالهاي تخليه شده را به راحتي با مواد آلي و ساير مولكولها پر نمود.
تعيين دقيق توليدات جهاني مشكل مي باشد. بدليل اينكه اين كانيها به اتفاق گروه اسمكنيت بعنوان خاكهاي رنگبر و جذب كننده ناخالصهاي روغن Fuller در صنعت مصرف مي گردد. بصورت تخميني توليدات دنيا در سال تقريبا 5/2 ميليون تن مي باشد. كشورهاي آمريكا ، اسپانيا، تركيه در توليد سپيوليتها مطرح مي باشند.

اين كاني در صنايع مختلف به دليل خواص بي نظير خود مورد استفاده واقع مي گردد كه از آن جمله صنايع تصفيه، كشاورزي، كاتاليتها، حفاري و رنگبري و غيره مي باشد. در كشورهاي اروپايي ساليانه 120 هزار تن به خوراك دام و طيور در صنعت دامپروري افزوده مي گردد. بطور كلي اين ماده معدني به دلايل زير به خوراك دام و طيور افزوده مي گردد.
1- حامل (Premix carrier ) 2- عوامل ضد كپك (anti-caking)

3- منقبض كننده ( Binder ) 4- عامل تسريع رشد ( Crowth promoter )
مشخصه اي كه سپيوليتها را به عنوان يك حامل مورد توجه قرار داده است ظرفيت پايين تبادل يوني آنها مي باشدكه به كاني خاصيت پايداري شيميايي داده كه از واكنش با مواد فعال در موقع حمل جلوگيري مي كند. تهيه كنندگان فورمول جيره به دنبال فورمول كلي هستند كه به طور كلي تأثيرات متقابل مواد را در خوراك توجيه كنند. با توجه به اينكه اكثر خوراكهاي دام و طيور بصورت پلت تهيه مي گردد با افزودن (4-2) درصد سپيوليت باعث بهم چسبندگي خوراك مي گردد (همانند ساير

رسها ) در مواقعي كه از فشار استفاده مي گردد خواص جذب كنندگي ( Sorbtive ) و ژلاتيني Gelline ‌سپيوليت ظاهر مي گردد كه باعث پايداري و سختي هر چه بيشتر اجزاء پلت مي گردد. بدليل اينكه سپيوليت امكان استفاده از چربي بيشتر در تركيبات خوراك بدون تغيير و كاهش در كيفيت خوراكها را فراهم مي سازد در مواقعي كه افزودن مقدار زياد چربي و روغن در تركيب غذايي مد نظر باشد استفاده از سپيوليت بعنوان منقبض كننده قابل توجه مي باشد.

مطالعات نشان داده است كه سپيوليت در افزايش رشد حيوانات نقش مؤثري داراست. سپيوليتها بدليل داشتن خواص كلوئيدي، ظرفيت تبادل يوني و ظرفيت جذب كنندگي به احتمال فراوان با توليد خواص ژلي در معده حيوان مدت زماني گوارش را زياد تر كرده و در نتيجه باعث جذب بيشتر مواد مغذي ازيك مقدار يكسان خوراك مي گردند. عمده تحقيقات كاربرد سپيوليتها روي طيور تخم گذار نتايج قابل توجه و دلگرم كننده اي داشته است در جدول شماره (1-11) برخي از مشخصات سپيوليتهايي كه در خوراك دام و طيور استفاده مي شوند آورده شده است.

جدول شماره (1-11) برخي از مشخصات سپيوليتهاي مصرفي در خوراك دام و طيور
كاربرد عامل ضد كپك منقبض كننده
سايز ذرات (ASTM) 120-50 100
چگالي حجمي g/lit 30-/+615 40-/+545
رطوبت درصد 2-/+8 2-/+8
جذب روغن و ستيتگاوس درصد 7-/+92 -
جمذب ورغن لاينزد - 5-/+93
نگهداري آب درصد 147 150
سختي ماوس 5/2-2 5/2-2

ظرفيت تبادل كاتيوني meg/100gr 5-/+15 5-/+15
1-9-3 پرليت و ورميكوليت Perlite and verrmiculite
پرليت: پرليت نوعي سنگ آتشفشاني با تركيب اسيدي تا حد واسط است كه در محيط آبدار يا مرطوب تشكيل مي گردد و داراي بافت شيشه اي است. ميزان آب همراه پرليت در حدود 2 تا 5 درصد است. بعضي از دانشمندان معتقدند پرليت از هيدراسيون اپسيدين ها حاصل گرديده و آب موجود در آن بصورت مولكولي و هيدروكيل است. نسبت مقدار اين دو نوع آب به ميزان فرآواني

اكسيد كلسيم و منيزيم بستگي دارد. مصارف عمده پرليت به عنوان پر كننده ها، عايق حرارتي و صوتي بتون سبك و در صنايع كشاورزي مي باشد. ميزان پرليت مصرفي جهان در سال 1997 ، 8/1 تا 9/1 ميليون تن گزارش شده است. كشورهاي مهم توليد كننده پرليت آمريكا، روسيه، يونان، ايتاليا، ژاپن و غيره
ذخاير بزرگي از پرليت در ايران گزارش شده است كه مي توان به ذخاير و پتانسيل هاي معدني شهرستان ميانه، تبريز، بيرجند، فردوس، طبس، اشاره كرد. همچنين در ديگر نقاط ايران از جمله استان سيستان و بلوچستان، و شهرستانهاي نائين و كاشان نيز ذخاير، پرليت كشف شده است.
ورميكوليت:

عنوان ورميكوليت به گروهي از سليكاتهاي آلومينيوم فرومنيزيم دار اطلاق مي گردد كه از نظر شيميايي مشابه اسمكتيتهاي تري اكتائدر و از نظر بلور شناختي مشابه تالك مي باشند. عدم تعادل بار الكتريكي ناشي از جايگزيني آلومينيوم (Al) بجاي سلسيوم (SI) در لايه تترائدري بوده كه با حضور يونهاي منيزيم و گاهي ساير يونها جبران مي گردد. ورميكوليت در اثر شوك حرارتي به 20 تا

30 برابر حجم اوليه خود رسيده ورقه ورقه مي شود. كاربرد ورميكرليت منبسط بدليل سه خصوصيت مهم آن يعني جرم حجمي پايين، عايق بودن آن در مقابل حرارت و صدا و قابليت تعويض كاتيوني مورد توجه صنايع مي باشند. از اينرو عمدتا در توليد مصالح ساختماني، عايق كاري، و در تهيه كودها و سموم كشاورزي مورد استفاده قرار مي گيرد.

توليد جهاني ورميكوليت منبسط در سال 1995 ميلادي 606 هزار تن بوده است. ايالات متحده آمريكا و آفريقاي جنوبي بزرگترين توليد كننده ورميكوليت مي باشند. معدن ورميكوليت كليبر به عننوان اولين معدن شناخته شده ورميكوليت ايران در ارتفاعات قره داغ منطقه كليبر در داخل سنگهاي پيروكسني و گابروئي قرار دارد.
كانيهاي ورميكوليت و پرليت قابليتهاي متنوعي در تهيه خوراك دام و طيور دارند كه از آن جمله:
1- حمل كنسانتره خوراك و عناصر كم مقدار مورد نياز بدن حيوان
2- افزايش سرعت رشد بهتر در مواقعي كه با زئوليت و سپيوليت مقايسه مي شود.
3- افزايش كيفيت فيزيكي خوراك و عامل جلوگيري كنند از جدايش مواد خوراكي از همديگر
4- عامل ضد كپك و منقبض كنده

افزودن پرليت و ورميكوليت در خوراك گاوهاي شيري باعث رقيق شدن شير و توليد شير كم چرب و مداوم و پايدار مي گردد. در مواقعي كه پرليت به خوراك طيور (broiler ‌) افزوده مي گردد. باعث كاهش چربي گوشت مي شوند با افزودن (3-1 ) درصد پرليت به خوراك طيور مي توان به حالت بهينه اقتصادي دست يافت. پرليت كاربردي در خوراك حيوانات بصورت دانه هاي بسيار ريز (mm 2-1) و ورميكوليت معمولا بصورت ميكرونيزه ( mm 5/0 – 1/0 ) مصرف مي گردد. با افزودن سه درصد ورميكوليت در خوراك طيور تخم گذار نتايج زير حاصل مي شود:

افزايش تركيبات خون ( افزايش 14 درصد پروتئين آن)، بهبود كيفيت تخم مرغها، افزايش وزن طيور بطور متوسط 5/9 درصد تأثير روي تخم گذاري در هفته اول، افزايش وزن تخم مرغها بطور متوسط 4/3 گرم و همچنين افزايش ويتامين A و كاروتين.
اين كانيها به دليل جذب و دفع مواد ترشح شده مي توانند باعث كاهش و ازبين بردن امراض و بلاياي حيواني گردند. بنابراين باعث كاهش آلودگي هاي بدن، گوشت حيوان و شير توليدي مي گردند. بعضي از مواد همانند روغن مي توانند توسط پرليت و ورميكوليت در خوراك مخلوط شوند با

توجه به خاصيت تبادل يوني مي توان بعضي از عناصر مورد نياز را توسط اين خاصيت در خوراك نوشخواركنندگان و آبزيان مورد استفاده قرار داد. تحقيقات گسترده اي در مورد افزودن پرليت به خوراك دام و طيور صورت گرفته است كه در نتيجه باعث افزايش و تسريع رشد حيوانات گرديده است. اين كاني در مقايسه با سپيوليت و زئوليت در مصرف يك نتايج بهتري را مي دهد.و يك عامل مهم ديگر در افزودن پرليت كاهش سرعت مراحل گوارش مي باشد كه درنتيجه اين عمل موا

د غذايي خوراك بيشتر جذب بدن حيوان گردد. پرليت امكان جذب بهتر مواد آلي و ساير تركيبات در مراحل گوارشي حيوانات نشخواركننده را فراهم مي سازد. همچنين پرليتها همانند زئوليت در جذب آمونيوم حاصل از دفع مواد خوراكي موثر مي باشند.
موارد ذكر شده فوق دلايلي كافي جهت استفاده از ورميكوليت وپرليت در صنايع خوراك دام و طيور مي باشند ولي كاربرد اين مواد هنوز محدود مي باشد.

در بازار تجارت انگلستان مصرف ورميكوليت در صنايع خوراكي حيوانات از مقدار حداكثر خود در دهه 1970 از مقدار 3000 تن در سال به 800 تن در سال 1993 رسيده است همچنين بازار مصرف اين ماده معدني جهت صنايع خوراك دام و طيور در اروپا بيش از 1500 تن در سال نمي رسد.
مهمترين دلايل كاهش مصرف اين ماده معدني افزايش قيمت اين كانيها مي باشد كه در صنايع ديگر با سرعت بيشتري قابليتهاي جديد كاربرديشان يافت مي گردد.

بهمين دليل با وجود اينكه ورميكوليت ها بهترين حامل خوراك مي باشند ولي از لحاظ قيمت قادر به رقابت با ساير كانيها با قابليت حمل كنندگي كمتر نمي باشند. در جدول شماره (1-12) نمونه اي از آناليز شيميايي و برخي خواص فيزيكي و شيميايي پرليتهايي كه در صنعت خوراك دام و طيور مصرف مي گردد آورده شده است.

جدول شماره (1-12) آناليز شيميايي و برخي خواص پرليتهاي مصرفي
در خوراك دام و طيور
سيلكون Sio2 %73
آلومينات Al2o3 %15
آهن Fe2o3 %2
سديم Na2o %3

پتاسيم K2o %5
كلسيم + منيزيم ( بصورتcao+mgo ) %1
سايرين %1
PH (5/7-5/6) درصد
مواد آلي صفر
ساير ذرات (5/0-0 ) درصد

1-9-4 تالك :
تالك سيليكات منيزم آبدار است. اين كاني در طبيعت در سنگهاي دگرگوني يافت مي گردد. تالك در شرايط مناسب در دگرگوني همبري نوع متاسوماتيزم و دگرگوني ناحيه اي تشكيل مي گردد. عمده كانيهاي همراه تالك عبارتند از: سرپانتين، كلريت، دولوميت، كلسيت و غيره. مصارف عمده تالك عبارتند از: كاغذ سازي، سراميك، رنگ سازي، پلاستيك، پوشش بام، دارويي، كشاورزي و غيره.
ميزان تالك توليدي در سال 1995 بالغ بر 8 ميليون تن بوده است. در ايران پتانسيلهاي معدني تالك زيادي گزارش شده است و معادن آن در استانهاي لرستان، اصفهان، خراسان و تهران استخراج مي گردند.

در خوراك دام و طيور تالك به عنوان عامل ضد كپك ( Anti - caking ) و يا اصل ضد چسبندگي (anti-stiching) مصرف مي گردد. كه اين عمل براي تركيب خوراك و تهيه پلت بكار مي رود. تالك در مواقعي كه به عنوان پوشش خوراك به كار برده شود مانع از تبخير رطوبت موجود در خوراك مي گردد. در خوراكيهايي كه بصورت پودر تهيه مي شوند تالك (2-1) درصد مصرف مي گردد و در

خوراكيهايي كه به شكل پلت مي باشند. (5/0 – 3/0 ) درصد افزوده مي گردد. تالك امكان تركيب مخلوط كردن تركيبات غذايي همانند ملاس دانه هاي روغني، پالپ چغندر قند، شكر، اوره و چربي را در سطح گسترده در خوراك فراهم مي سازند. اما نتايج در خيلي از موارد مي تواند خارج از توجيه اقتصادي باشد. تالك مصرفي كشورهاي اروپايي در صنعت خوراك دام و طيور در عرض يك سال 35-30 هزار تن تخمين زده شده است.

بخش دوم
منگنز و تركيبات آن در صنايع كشاورزي « خوراك دام و طيور»

2-1 زمين شناسي منگنز :
منگنز فلزي است به رنگ نقره اي- خاكستري، داراي وزن مخصوص 43/7 (گرم بر سانتيمتر مكعب در دماي 20 درجه سانتيگراد ) دماي ذوب آن 1243 درجه سانتيگراد و سختي آن در مقياس ماوس برابر با پنج مي باشد. اين فلز در طبيعت خالص يافت نمي شود. تا كنون بيش از 150 نوع كاني داراي منگنز شناخته شده است. در جدول شماره (2-1 ) برخي از كانيهايي كه داراي ارزش اقتصادي مي باشند آورده شده است.

جدول شماره (2-1 ) كانيهاي منگنز دار كه داراي ارزش اقتصادي مي باشند.
هاسمانيت Mn3o4 72
آلبانديت mns 14/63
پليانيت Mno2 1/63
پيرولوزيت Mno2 63-60
منگانيت Mn2o3H2o 62
برونيت Mn2o3,mn sio3 62

پسيلوملان Ba mn mn8 o16(OH)4 60-45
تفروئيت 2mno, sio2 3/54
رودو كروريت Mn co3 47
رودونيت Mn sio3 42
اسپسارتيت 3mno , Al2o3, 3sio2 3/33
نام كاني تركيب شيميايي درصد منگنز mn

از ميان كانيهاي شناخته شده اكسيدهاي منگنز مهمترين گروه از كانيهاي اين فلز بشمار مي آيند. بجز رسوبات كربناته امروزي منگنز در سنگهاي آهكي تجمع نمي يابد ولي دولوميتهاي غني از منگنز در بعضي از نقاط دنيا گزارش شده است. سيليكاتها و كربناتهاي منگنز از منابع متفاوت در شرايط اكسيد شوندگي با شتاب اكسيده و به هيدرواكسيد تبديل مي گردند و پس از جابجايي (فواصل كم يا زياد ) به كانيهاي پايدار تبديل مي شوند.

مهمترين انواع كانسارهاي منگنز از نوع رسوبي است كه در شرايط دريايي و با فاصله اي از ساحل تشكيل مي شوند. كانسارهاي دگرگوني منگنز از منابع مهم ديگر به شمار مي آيند. كه بيشتر در هندوستان، برزيل، روسيه، بهره برداري مي شود.

بطور كلي بر اساس داده هاي زمين شناسي ايران و ويژگيهاي آثار و منابع شناخته شده كانسار منگنز را در كشور مي توان به سه گروه اصلي زير تقسيم كرد:
1- كانسارهاي رسوي همراه با توف، مواد آتشفشاني و رسوبات تخريبي
2- كانسارهاي گرمابي رگه اي مرتبط با فعاليتهاي ولكانو- پلوتوني
3- كانسارهاي همراه با سازندهاي آهكي
2-2 ميزان توليد و مصارف منگنز
بزرگترين كشور توليد كننده منگنز عبارت است از آفريقاي جنوبي، چين، استراليا، و اكراين. در سال 1991 ايران با توليد 65 هزار تن سنگ منگنز (% 28 = mn ) در مقايسه با كل توليد دنيا 2% درصد (دو دهم درصد) توليد را به خود اختصاص داده بود. اين در حالي است كه ايران جزء كشورهاي بزرگ توليد كننده فولاد در جهان مطرح مي باشد. در اين راستا شناخت بهتر و اصولي تر از معادن و پتانسيل هاي معدني منگنز كشور توصيه مي شود.

حدود 95 درصد از منگنز توليدي در جهان به دليل حذف عناصر مزاحم، افزايش سختي و مقاومت مصرف فرو آلياژها در صنايع فولاد مي گردد. 5 درصد باقيمانده در صنايع غير آلياژي مانند تهيه انواع مواد شيميايي ، تهيه كود شيميايي، رنگ سازي، تهيه پر منگنات پتاسيم و سديم، ساخت باطريهاي خشك، بي رنگ نمودن شيشه ها، و خشك كننده ها در رنگ و غيره مصرف مي گردد. با وجود اينكه مصارف غير آلياژي درصد كمي از مصرف كل را به خود اختصاص داده است ولي به دليل نقش زياد و موثر آن از اهميت ويژه اي در صنايع مختلف برخوردار است.

بطور كلي ميزان توليد فلز منگنز جهان در سال 1996 بالغ بر 7 ميليون تن بوده است كه حدود 5/6 ميليون تن در مصارف فروآلياژ ها مصرف شده است.
ذخاير منگنز با عيارهاي مختلف بصورت سنگ منگنز و سنگ آهن منگنز دار در نقاط مختلف كشور پراكنده است. مهمترين معادن منگنز در استانهاي قم، تهران، خراسان، سمنان واقع است. بنابر برخي از گزارشها معادن منگنز با عيار بالا و ذخيره هاي محدود تر در استانهاي زنجان، كرمان، كرمانشاه فعال مي باشد.
2-3- نقش منگنز در خوراك دام و طيور
برت راند Bert Rand و همكارانش (1913-1928 ) اولين كساني بودند كه نشان دادند منگنز به مقدار نسبتا ثابتي در بافتها و اعضاي گياهان و حيوانات وجود دارد. كمرر، الويجم و هارت (1931) احتمالاً اولين كساني وبودند كه نشان دادند منگنز عنصري ضروري در تغذيه است. مصرف جيره هايي كه بيشتر شامل شير بود باعث كاهش رشد و توليد مثل در موشها گرديد و افزودن منگنز

اين عوارض را از بين برد. نقش منگنز در تغذيه طيور توسط رويلگوس، نوريس، هويزر كشف گرديد.
ظاهراً جذب منگنز موجود در جيره كم است. جذب و دفع منگنز به ايجاد اتصالات طبيعي كيلاتها بخصوص با نمكهاي صفراوي بستگي دارد. پس از تشكيل كيلات مصنوعي تغيير زيادي در توزيع منگنز بدن بوجود مي آيد. منگنز از راه مدفوع و از طريق صفرا دفع مي شود. دفع منگنز بيشتر تحت تأثير مقدار آن در جيره است و ظاهراً ساير يونهاي فلزي يا تغيير در حالت اسيد- باز بدن در دفع آن تأثير ندارد.
كمبود منگنز در حيوانات با كاهش رشد، كاهش آهكي شدن استخوانها، نقص ساختمان استخوانها و كاهش توليد مثل در حيوان همراه است. كمبود منگنز در مرغهاي تخمگذار و گله هاي مادر باعث كاهش تخم گذاري، كاهش جوجه دهي و افزايش تعداد تخم مرغهايي با پوسته نازك و بي پوسته مي گردد.
2-3-1 منابع تأمين منگنز

مورد نياز بدن
سبوس برنج، گندم خرد شده ، پودر يونجه و بقاياي تخميري ذرت غني ترين منابع گياهي منگنز هستند. اما قابليت دسترسي منگنز از اين مواد سؤال برانگيز است. بيشتر جيره هاي طيور فاقد منگنز كافي هستند لذا براي جبران اين كمبود از نمكهاي معدني منگنز استفاده مي گردد. سولفات منگنز، کلر و منگنز، كربنات منگنز، پتاسيم پرمنگنات و دي اكسيد منگنز همگي منابع تأمين كننده

منگنز در جيره دام و طيور هستند. سولفات منگنز در خوراك دام و طيور از لحاظ قابليت بيولوژيكي جذب بهتر مي باشد. البته حالت كلي تر اينكه جذب شكل سولفات عناصر توسط حيوانات بهتر از ساير تركيبات شيميايي آنها مي باشد. در جدول شماره (2-2) درصد جذب تركيبات مختلف منگنز براي طيور، نشخواركنندگان و خوكها ارائه گرديده است.

جدول شماره (2-2 ) درصد جذب منگنز از تركيبات مختلف آنها
تركيب منگنز/حيوان طيور خوك نشخواركنندگان
سولفات منگنز 100 100 100
كربنات منگنز - 70 -
اكسيد منگنز 100 90 100

منگنز مورد نياز براي بدن طيور mg/k 40 و براي نشخواركنندگان mg/k‌ 25-20 مي باشد. با توجه به احتياج بدن حيوان به منگنز و قابليت بيولوژيكي جذب نمكهاي معدني منگنز مقدار مورد نياز افزودني در خوراك محاسبه مي گردد. تركيبات معدني منگنز مورد استفاده بايستي حتي الامكان عاری از مواد سمی و عناصر سنگین باشد. در این رابطه کانسنگهایی که استفاده می گردد بایستی از معادنی انتخاب گردد که حتی الامکان فاقد عناصر مضر باشد. در غير اينصورت با روشهاي

فلوتاسيون و كانه آرايي بايستي مقدار عناصر مزاحم را تا حد مجاز پايين آورد. حداكثر مجاز وجود بعضي از عناصر سنگين در كانسنگ منگنز جهت مصارف خوراكي عبارتند از : سرب mg/Lit 5 ، جيوه mg/Lit 2/0 كادميوم (1)، آرسنيك (5) ، سلنيم(1) كروم (5) ، نقره (5) .
در جدول شماره (2-3) نمونه اي از آناليز شيميايي كانسنگ اكسيد منگنز جهت مصارف خوراكي آورده شده است.

جدول شماره (2-3) آناليز شيميايي اكسيد منگنز مصرفي در خوراك دام و طيور
عنصر درصد عنصر درصد
mno 77 Co 0/12
Al2o3 3 p 0/7
Fe2o3 4/4 As P.P.M 60
Sio2 3/2 Ca P.P.M 60
Mgo 0/23 pb P.P.M 175
Cao 0/60 Cd P.P.M 20
Mn 60 Hg P.P.M 1

98% ذرات از سرند شماره 100 عبور مي كنند.
2-3-2 توليد كنندگان تركيبات منگنز
شركت صنايع شيميايي Sedema ‌ در آمريكا از بزرگترين توليد كنندگان اكسيد منگنز جهت مصارف خوراكي است. همچنين در همان كشور شركتهاي Chemietals prince و American mineral از توليد كنندگان بزرگ نمكهاي منگنز به حساب مي آيند.

شركت American mineral از بزرگترين توليد كنندگان سولفات منگنز در آمريكا مي باشد. اين شركت ساليانه حدود 7 هزار تن سولفات منگنز جهت مصارف خوراكي، كودهاي كشاورزي توليد مي كند. همچنين در اين كشور شركت Allied singal Inc از توليد كنندگان بزرگ سولفات منگنز می باشد. سالهاي اخير در ايران با توجه به اينكه مواد اوليه تهيه سولفات منگنز ارزان قيمت بوده و محصول بدست آمده مصارف زياد و قيمت قابل توجه داشته است توجه افراد و شركتهاي زيادي را به خود جلب نموده بطوريكه با اين روند نه تنها از واردات اين محصول به كشور بي نياز خواهيم شد بلكه، ايجاد رقابت و با افزايش كيفيت محصول بدست آمده قابل ارائه در تجارت جهاني خواهد

گرديد. در حال حاضر اكثر توليد كنندگان بصورت پراكنده و كارگاهي محصول خود را توليد مي كنند. از شركتهاي قابل ذكر در اين مورد مي توان به شركت زين الديني وابسته به صنايع شيميايي پارچين توليد كنده سولفات منگنز، داميار جامع توليد كننده اكسيد منگنز جهت مصارف خوارك دام و طيور اشاره كرد. كل مصرف تركيبات منگنز جهت مصارف كشاورزي بنا به گزارش 1993 در كشور آمريكا 25 هزار تن كوچك بوده است. در اين مصرف سولفات منگنز جهت مصارف خوراك دام و طيور بالغ بر 1400 تن در سال مي باشد.