بخشی از مقاله
چکیده
با افزایش جمعیت نیاز انسان به مسکن موجب می شود که تغییراتی در کاربری اراضی اتفاق بیفتد. امروزه شناخت روند تغییرات کاربری زمین و عوامل اثرگذار بر آن از مباحث مطرح و مهم در برنامه ریزی شهری می باشد در این پژوهش به بررسی علل تغییرات کاربری اراضی کشاورزی پرداخته شده است. مطالعات براساس اطلاعات آماری دریافت شده از مرکز آمار ایران، سازمان هواشناسی کشور و جهاد کشاورزی است. نتایج بدست آمده نشان می دهد که مهمترین عوامل تغییر کاربری خشکسالی، کاهش ریزشهای جوی، افزایش جمعیت، انواع آلودگیهای زیست محیطی - آب، هوا، خاک و... - ، خشک شدن قنوات، توسعهی شهرنشینی و ... است.
واژه های کلیدی:تغییر کاربری، اراضی، کشاورزی
مقدمه
حفاظت از کاربری زمینهای کشاورزی در ایران به تازگی آغاز شده و به دلایل متعدد از جمله قانونهای مبهم و ناقص، عدم انجام طرحهای آمایش سرزمین، کمبود نیروی انسانی متخصص و قیمت بسیار بالای اراضی با کاربری مسکونی یا صنعتی، کارایی لازم را نداشتهاست. قانون گسترش قطبهای کشاورزی مصوب 5 خرداد 1354 اولین قانونی است که صرحاًی روی حفاظت از زمینهای کشاورزی تاکید دارد. با این حال اینقانون صرفاً به زمینهای کشاورزی واقع در قطبهای کشاورزی محدود میشود. قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغی مصوب 31 خرداد 1374 نیز جهت جلوگیری از تغییر کاربری کلیه زمینهای کشاورزی تصویب شد.
به ازای هر هکتار تغییر کاربری زمینهای کشاورزی که از چرخه تولید خارج می شود حداقل هفت تا هشت تن کاهش تولید در محصولات کشاورزی به وجود می آید و این به معنی به خطر افتادن تامین مواد غذایی افراد است.[8]امروزه تغییر کاربری زمین به عنوان فرآیندهای مؤثر در فضای شهر مطرح است این تغییرات که غالبا در اثر فعالیت های انسانی روی می دهد به دلیل نبود برنامه ای اصولی، بی توجهی به توسعه پایدار، نداشتن مدیریت پایدار و بدون در نظرگرفتن محدودیت های زیست محیطی به یکی از مهم ترین معضلات شهرها در فضای نوین تبدیل شده است از میان عوامل اثرگذار بر تغییرات کاربری اراضی، عوامل جمعیتی مهم ترین عوامل محسوب می شوند که سایر عوامل را نیز تحت الشعاع خود قرار می دهد.[5]
رشد روز افزون شهرها و غلبه ی شیوه ی زندگی شهرنشنی در چند دهه اخیر موجب شکل گیری روندهای مهاجرتی عظیمی به مناطق شهری در سراسر جهان شده است این موضوع بیش از همه کشورهای در حال توسعه را با مشکلات فراوان مواجه ساخته است مهاجرت های عظیم به شهرهای این کشورها مشکلاتی از قبیل ناسازگاری در کاربری ها، عدم تناسب کاربری ها با استانداردهای شهرسازی، آشفتگی محیط شهری، عدم ارائه خدمات شهری به جمعیت تازه وارد و شکل گیری حلبی آبادها و مناطق حاشیه نشین، از بین رفتن اراضی کشاورزی پیرامون در اثر توسعه ی فیزیکی شهرها و تغییر کاربری های آن به کاربری های شهری، دگرگونی روستاهای پیرامونی و واقع در حوزه ی نفوذ کلانشهرها گردیده است کشور ایران نیز هم چون سایر کشورهای در حال توسعه در چند دهه گذشته شاهد چنین روندی بوده است تحولات نظام اجتماعی اقتصادی و سیاسی ایران به خصوص از دهه 1340 به بعد و گسترش شتابان شهرنشینی و به تبع آن افزایش جمعیت شهرها در اثر روندهای مهاجرتی از روستا به شهر مهم ترین عامل و منشا تغییرات کاربری اراضی در بسیاری از شهرها و روستاهای کشور می باشد .[17]
این روند به دو صورت در تغییر کاربری اراضی اثرگذار بوده است - 1 گسترش و توسعه فضایی شهرهای موجود در اثر ورود مهاجران که در اغلب موارد موجب تغییر کاربری اراضی کشاورزی پیرامون آن ها به کاربری های شهری، شکل گیر ی مناطق حاشیه نشین و فاقد نظام کاربری اراضی و نظارت بر آن در مقیاس کلان، شکل گیری نظام کاربری اراضی ناسازگار و نامناسب با مشکلات و مسائل بسیار زیاد. - 2 تورم جمعیتی نقاط روستایی پیرامون شهرهای بزرگ در اثر مهاجرت های گسترده و تبدیل آن ها به نقاط شهر ی و دگرگونی در نظام کاربری زمین خاص و ویژه نواحی روستایی به یک نظام کاربری اراضی شهری بدون برنامه و طرح از پیش اندیشیده شده و غیر استاندارد.
پوراحمد و همکاران - 1390 - ، نتایج روندهای مهاجرتی از شهر تهران به مناطق پیراشهری و به ویژه شهر، اسلامشهر نشان می دهد که عمده این تغییرات در این شهر تغییر کاربری کشاورزی و فضای سبز به کاربر ی های شهری به طوری که میزان آن از %40/6 در سال 1343 به %10/3 در سال 1388 رسیده است و شکل گیری کاربری مسکونی غیر استاندارد و شکل گیری یک نقطه شهری با نظام کاربری اراضی غیراستاندارد، نامتعادل و با مشکلات فراوان گردید.[3] توضیح تغییر کاربری زمین، عوامل اثرگذار و تئوری ها و مدل های مرتبط با آن پرداخته و در آن از تغییرات جمعیتی و به ویژه مهاجرت از عوامل مهم اثرگذار محسوب شده است. .[20]
نتایج مطالعات مشخص کرد که مهمترین عوامل مؤثر بر تغییر کاربری اراضی دره لیمات سوئیس از یک منطقه کشاورزی در سال 1930 به یک منطقه حومه شهری زوریخ در سال 2000 تغییر جمعیتی و مهاجرت بوده است.[18]نتایج مطالعات نشان می دهدکه توسعه کلان شهر تبریز و تغییر دیدگاه های اقتصادی از بخش کشاورزی به صنعت و خدمات و به عبارتی تحولات اقتصادی و اجتماعی منبعث از تغییر مناسبات شهر و روستا به صورت مجموعه ای مرتبط با یکدیگر در شکل گیری تغییرات کاربری اراضی روستاهای حوزه نفوذ کلانشهر تبریز بوده است.[10]
در منطقه بالا طالقان دلایل تغییر کاربری اراضی کشاورزی اثر تغییر جمعیت مشخص شد.[12]براساس نتایج بدست آمده از عمده دلایل تغییر کاربری اراضی کشاورزی افزایش جمعیت و مهاجرت بوده بنابراین هدف از این پژوهش بررسی علل تغییر کاربری اراضی کشاورزی و بررسی قوانین تغییر کاربری قابل اجرا است.
مفاهیم و تعاریف بخش کشاورزی
الف - تعریف کشاورزی: عبارت است از بهرهبرداری از آب و زمین به منظور تولید محصولات گیاهی و حیوانی - از قبیل زراعت، باغداری، درختکاری مثمر وغیرمثمر، جنگلداری، جنگلکاری، دامداری، پرورش طیور و زنبور عسل و آبزیان - .[11]درفرهنگ فارسی معین: زراعت ، زراعت کردن.در لغت نامه دهخدا: کشتکاری. زراعت. فلاحت. برزگری. کشت. برزیگری.
ب - تعریف انواع اراضی اراضی کشاورزی: املاکی هستند که عملیات کشاورزی، باغداری یاتاک داری به صورت مداوم بر روی آن ها صورت پذیرد.[13]
ج - تعریف فرآیند زراعت سطح زیر کشت: مساحت زمینی است که به منظور تولید محصول مورد نظر در سال آمارگیری، در همان سال و یا قبل از آن، زیر کشت رفته باشد.[16]اراضی کشت موقت: اراضی بایر و دایر مالکین که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1359 در مناطق غیر کردنشین و تا پایان سال 1363 در مناطق کردنشین در اختیار غیر مالکین قرار گرفت و آنان تا سال 1365 به صورت موقت روی اراضی کشت و کار می کردند و سپس بر اساس مصوبه 1365/8/8 مجلس شورای اسلامی از طریق هیئتهای هفت نفره واگذاری و احیاء اراضی به آنانبه صورت بیع شرط واگذار گردید موسوم به اراضی کشت موقت است. مساحت این اراضی که اکثراً دایر بود بالغ بر 850 هزار هکتار در سراسر کشور می باشد.[16]
الگوی کشت: عبارتست از تعیین یک نظام کشاورزی با مزیت اقتصادی پایدار مبتنی بر سیاستهای کلان کشور، دانش بومی کشاورزان و بهرهگیری بهینه از پتانسیلهای منطقهای با رعایت اصول اکوفیزیولوژیک تولید محصولات کشاورزی در راستای حفظ محیط زیست.[16]
کشت دورهای: نوعی کشاورزی است که در آن قطعه زمینی از علفهای هرز پاک شده و در یک دوره نسبتاً کوتاه تحت کشت و کار قرار میگیرد سپس این زمین رها شده و کشاورز به منطقه دیگری روی میآورد.[13]بخش کاربری د - کاربری: نوع استفاده و بهره برداری از اراضی را کاربری میگویند، که این کاربری دارای انواع گوناگونی از قبیل مسکونی، فضای سبز، آموزشی، ورزشی، بهداشتی و درمانی، تجهیزات شهرداری، خدمات شهری، پارکینگ، خدمات عمومی، انبارداری، تجاری و صنعتی، حمل و نقل، کشاورزی و باغ می باشد.[6]
تغییر کاربری: هر گونه اقدام که مانع از بهرهبرداری و استمرار کشاورزی اراضی زراعی و باغها در قالب ایجاد بنا، برداشتن یا افزایش شن و ماسه و سایر اقداماتی که بنا به تشخیص وزارت جهاد کشاورزی تغییر کاربری محسوب شود.[1]
کاربری اراضی: نماد چشمانداز غالب سطح زمین است. تغییرات آن نه تنها فرآیند تکامل زمانی و فضایی سطح زمین بلکه تأثیر فعالیتهای انسانی را نیز نشان میدهد. الگوی چشمانداز و تحول آن، بازتاب وسیع سیستم زیست محیطی در یک ناحیهی معین میباشد که بوسیلهی عمل متقابل عوامل محیطی و فعالیتهای انسانی ایجاد گردیده است. بررسی الگوی چشمانداز منطقهای، روشی مؤثر در تعیین وضعیت اکولوژیکی کاربری اراضی و ویژگیهای تغییرات زمانی در منطقه میباشد .[22]
تغییر کاربری زمین: شامل تغییر نوع کاربری ها و تغییر در نحوه ی پراکنش و الگوهای فضایی فعالیت ها و کاربری ها می باشد.[16] به عبارت دیگر تغییر کاربری اراضی یعنی تغییر در نوع استفاده از زمینکه لزوماً تغییر در سطح زمین نبوده، بلکه تغییر در تراکم و مدیریت زمین نیز میباشد.[2]
علل تغییر کاربری زمین: در کشورهای توسعه یافته تغییر کاربری زمین ریشه در دلایل اقتصادی مانند کشاورزی بزرگ مقیاس، توسعه شهری و افزایش نیاز به نگهداری کیفیت محیط زیست برای نسل فعلی و نسل های آتی داردامّا در کشورهای در حال توسعه رشد سریع جمعیت، فقر و موقعیت اقتصادی عوامل اصلی میباشد.[21]حفظ کاربری اراضی: جلوگیری از تغییر نحوه استفاده از زمین های خاص توسط مالکان یا متصرفین آن، در صورتی که تغییر کاربری آنها آثار منفی طبیعی، اقتصادی، سیاسی، علمی یا فرهنگی به دنبال داشته باشد.[9]
مواد و روش
پژوهش حاضر از نوع پژوهش کمی و کیفی می باشد و مطالعات کتابخانهای، الکترونیکی و تحقیقات مرتبط با موضوع اطلاعات این پژوهش را تأمین کرده اند.
نتایج
امروزه کمتر منطقه ای را در سطح زمین می توان یافت که در معرض تخریب و فرسایش قرار نگرفته باشد و البته عامل اصلی آن افزایش جمعیت و استفاده بیش از حد از زمین است .از زمانی که ناهمواریها از آب خارج شده اند ، عوامل آب و هوائی روی آن اثر گذاشته و موجب فرسایش خاک را فراهم نموده اند ، ولی در قرن بیستم به دلیل افزایش چشمگیر جمعیت تخریب خاک سیر صعودی طی کرده است .تخریب عبارت از کلیه تغییرات فیزیکی ، شیمیائی و بیولوژیکی است که در یک سنگ به وجود می آید ، عامل اصلی آن عوامل جوی است ، به طور کلی تخریب به دو صورت دیده می شود : تخریب فیزیکی یا مکانیکی و تخریب شیمیایی .
اقلیم
دما ومیزان بارش برف و باران ، هر دو بر آب و هوا تأثیر می گذارند . مقادیر دما و میزان بارش در هر منطقه نیز متأثر از عرض جغرافیایی ، ارتفاع و جریان های اقیانوسی منطقه می باشد .برخی پیامدهای شناخته شده ناشی از تغییر آب و هوا عبارتند از :بالا آمدن سطح آب دریاها و کاهش منابع آب شیرین ؛ تغییرات آب و هوای منطقه ای در عرض های بالاو نیمکره شمالی ؛ تغییر در میزان بارش باران و جهت وزش باد ؛ افزایش بلایای طبیعی مثل طوفان ، گرد باد و سیل ؛ افزایش میزان خشکسالی و توسعه مناطق بیابانی ؛افزایش آلودگی هوا در برخی مناطق در اثر افزایش بادهای گرم ؛ اثر احتمالی بر گسترش بیماری هایی نظیر مالاریا ؛باد و آب به عنوان دو عامل اقلیمی که دارای تغییرات و نوسانات نسبتاً زیادی هستند در شکل گیری مناطق خشک و بیابانی و ژئومورفولوژی آنها نقش بسزائی را ایفا میکند . وقوع پدیده فرسایش آبی و بادی در گسترش بیابان و از دست رفتن خاک های سطح الارضی حاصلخیز ، نقش عمده ای داشته و تبعات منفی خشکسالی را تشدید می نماید .
کیفیت آب
آبی را که ما برای زراعت بکار می بریم هیچ وقت به صورت خالص وجود نداشته و همواره محتوی مقداری مواد حل شده یا معلق می باشد . ناخالصی های آب تا جایی که از حد معینی تجاوز نکند مانع مصرف آن نمی شود زیرا هر گونه مصرف آب معیارهای مخصوص بخود دارد .آنچه از نظر کشاورزی در رابطه با کیفیت آب مطرح می باشد تأثیر آن بر گیاه و خاک است . این تأثیر ناشی از ناخالصی های فیزیکی و شیمیایی موجود در آب می باشد که عوامل محیط نیز بعضاً اثر آنها را تشدید و یا تقلیل می دهد .در کشاورزی به ناخالصی های فیزیکی کمتر توجه شده و بیشتر معیارهای شیمیایی موردنظر است اما امروزه با توجه به کمبود آب و استفاده از آبهای نامتعارف در کشاورزی ، مانند فاضلابها و سیلاب ها ، نقش آلاینده های فیزیکی آب نیز اهمیت پیدا کرده است بررسی مهاجرت، تحولات جمعیت، نرخ رشد و بعد خانوارجمعیت مجموعه شهرها از چهار عامل نشأت می گیرد :
- 1 جمعیت مقیم شهر و افزایش طبیعی آن - تفاضل موالید و مرگ و میر - طی مدت معین .
- 2 مهاجرت هایی که از نقاط دیگر اعم از شهر و روستا و حتی سایر کشورها به شهر صورت می گیرد .
- 3 ادغام حومه ها و اقمار شهری به محدوده شهرها .
- 4 تبدیل نقاط روستائی به شهر در نتیجه رشد شهری و جاذبه جمعیتی شهرها و در نتیجه فرارفتن از ضابطه حداقل جمعیت شهری.
