بخشی از مقاله
چکیده:
تغییرکاربري اراضی کشاورزي روستاهاي ناحیه رباطکریم در سه دهه اخیر متأثر از کلانشهر تهران و سیاستهاي تمرکزگرایانه سکونتگاهی بسیار شدید بوده است. تحمیل نقشها و کارکردهاي جدید از سوي کلانشهر تهران به فضاهاي پیرامونی منجر به شکلگیري و بروز نابسامانی و عدم تعادل در عرصههاي طبیعی و نظام اجتماعی اقتصادي و سازمان فضایی مناطق پیرامونی به ویژه در ناحیه رباطکریم شده است. ازاینرو، این تحقیق به منظور تبیین نحوه و میزان تغییرکاربري اراضی کشاورزي روستاها با تکنیک سنجش از دور و GIS در فاصله سالهاي 2008 1977 انجام شد.
یافتههاي تحقیق نشان داده، اراضی کشاورزي ناحیه رباطکریم از 11787هکتار در سال 1352 به 2125هکتار در سال 1385 کاهش یافته است. براساس یافتههاي سنجش از دور، اراضی کشاورزي بیشترین تغییر را نسبت به کاربريهاي دیگر داشته، و از 42/1 درصد مساحت کل کاربري در سال 1977 به 26 درصد در سال 2008 کاهش یافته است. البته ازکل 26 درصد اراضی کشاورزي، 3/9درصد اراضی باغی و 3/7 درصد اراضی زراعی دایر بوده، و 18/4 درصد اراضی کشاورزي باقیمانده به صورت بیآب رها شده است. نتایج بررسی حاضر نشان داده، هرچه فاصله روستاها از کلانشهر تهران و شهرهاي پیرامون آن کمتر و دسترسی به شهر آسانتر بوده، روستاها بیشتر مورد هجوم جمعیتی و ساخت و سازهاي مسکونی و غیر مسکونی قرارگرفته و تحولات فضایی و در نتیجه تغییر کاربري اراضی کشاورزي نیز در آنها بیشتر بوده است.
مقدمه
کلانشهرها درکشورهاي درحال توسعه به دلیل تمرکز فوقالعاده جمعیت، سرمایه و... براي رشد و گسترش خود به سوي نواحی پیرامونی کشیده شده، و تحولات طبیعی، اجتماعی، اقتصادي، تغییرکاربري اراضی کشاورزي و در نتیجه تحولات فضایی شدیدي در روستاهاي پیرامونی ایجاد میکند. مجموعه شهري روستایی نتیجه همزمانی گسیختگی و پیوستگی فضایی است که در طی گذر زمان فضاهاي خالی باقی مانده در نواحی پیرامونی شهرها و به ویژه کلانشهرها را مملو از فضاهاي نامنسجم کالبدي میکند. سرانجام نوع ویژه گسترش فضایی کلانشهر، باعث ادغام انواع کاربريها و تحمیل انواع فضاهاي ناموزون در یکدیگر است.
یعنی کلانشهرها در مرحلهاي از رشد خود پس از افزودن چند پوسته جدید به کالبد اولیه، قادر به تداوم رشد پیوسته نیستند و گرایش به انتشار جمعیت و فعالیت در پیرامون آنها به صورت ناپیوسته تشدید می شود. برخی از این فعالیت ها به سبب»زمین بر« بودن و برخی دیگر به سبب کارآیی و وابستگی مکانی به ورودي ها، به حومهها منتقل میشوند، و یا در آنجا احداث می شوند - . - Potter, 1998:16 & Clark, 1996:65 همچنین، گروهی از جمعیت کلانشهري نیز گاه براي ارتقاي کمیت و کیفیت سکونتگاه شان به حومه نشینی روي می آورند، و گاه براي بقا و کسب حداقل سرپناهی که در حد توان مالیشان باشد به صورت حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی مستقر می شوند. این گونه برون فکنیها ممکن است در روستاها و شهرهاي موجود و یا به هنگام ایجاد مراکز زیست و فعالیت جدید به صورت ساخت و سازهاي پراکنده در منطقه شکل بگیرد و موجب تحولات فضایی در نواحی پیرامونی شود.
شدت اثرات کلانشهر در روستاهاي پیرامونی باتوجه به قابلیتهاي محیط طبیعی، اجتماعی و اقتصادي روستا متفاوت است. بهطوريکه سرریز و یا جذب جمعیت و فعالیت کلانشهر در نواحی پیرامونی آن و تحولات نقش و عملکرد مراکز مجاور کلانشهر پیامدهاي مثبت و منفی به همراه دارد. بهگونهايکه نواحی گستردهاي که مورد »خزش1«ساخت و سازهاي لجام گسیخته قرار میگیرند - Annas, 1999:2 - ، درآنها اغتشاش فضایی به وجود میآید.
تهران به مثابه یکی از این گونه کلانشهرها براي رشد و توسعه، نه تنها در مقیاس ملی، بلکه در مقیاس ناحیهاي نیز از طریق ادغام روستاها و اراضی کشاورزي، به منابع طبیعی وانسانی به نحوي ناپایدار و سلطهآمیز، دستاندازي میکند.
بهاینترتیب، روابط ومناسبات حاکم بین این کلانشهر و روستاهاي پیرامونی از ماهیتی نابرابر، نامتعادل و سلطه آمیز برخورداراست.
در این زمینه، نقش خوابگاهی، کارگاهی و... ، بسیاري از روستاهاي پیرامونی کلانشهر، باعث جابجایی سریع و تراکم شدید جمعیت در بسیاري از آنها به ویژه در ناحیه رباطکریم شده، و بافت ارگانیک و سنتی آنها را به هم ریخته است. بهاینترتیب، در اکثر روستاهاي این ناحیه ، حجم وسیعی از جمعیت که هیچگونه وابستگی ریشهاي به محل سکونت خود ندارند، شکل گرفته است
- رهنمایی.، 24-25 :1369 و همچنین نظریان.، . - 97 -129 : 1370 درواقع، تحولات جمعیت روستاهاي ناحیه رباطکریم متأثر از کلانشهر تهران بسیار شدید بوده است. بهطوريکه تعداد جمعیت روستایی این ناحیه در سال 1385 به نسبت سال - 1355 دوره20 ساله - ، حدود7/5 برابر و نسبت به سال 1345 - دوره 30 ساله - ، 9 برابر شده است. به عبارت دیگر جمعیت نقاط روستایی این ناحیه از 11762 نفر در سال 1345 به 103044 نفر در سال 1375 و 99867نفر در سال 1385رسیده است - آمار همانند سازي و محاسبه شده براساس سرشماري نفوس و مسکن نقاط روستایی شهرستان کرج و شهریار در دورههاي 45 ، 55 ، 65 و . - 1375 از آنجاییکه کالبد و بافت روستاها در ناحیه رباطکریم عموماً در سطح و به طور افقی گسترش یافته، بخش زیادي از اراضی کمآب و بیآب کشاورزي را زیر ساخت و سازهاي مختلف مسکونی و غیرمسکونی برده است. همچنین، تغییرکاربري اراضی کشاورزي، موجب تحولات اساسی درفعالیتهاي اقتصادي روستاهاي رباطکریم شده است. بهطوريکه هویت روستایی اکثر آنها دگرگون شده است.
دادههاي مرکز آمار ایران درارتباط با روند تحولات اشتغال در بخش کشاورزي نیز به خوبی مؤید این موضوع است. به گونهايکه درصد شاغلان بخش کشاورزي درنقاط روستایی ناحیه رباطکریم درسال 1345 معادل 67/34 درصد بوده که در سال 1355به 49/4 و درسال 1365 به 18/23 و در سال 1375 به پایینترین میزان در میان نقاط روستایی استان یعنی 6/4 درصد کاهش یافته است.
در مقابل بخش خدمات به ویژه خدمات کاذب از 9/46 درصد در سال 1345 به 15/8 درصد در سال 1355، و 69/3 درصد در سال1375 یعنی بالاترین میزان در میان نقاط روستایی پیرامون کلانشهر تهران رسیده است - نتایج سرشماري نفوس و مسکن نقاط روستایی شهرستان کرج و شهریار در دورههاي 45 ، 55 ، 65 و 1375 و . - 1385 همچنین در سال 1352 مجموع اراضی دایر کشاورزي زراعی وباغی 11787 هکتار بوده، که درسال 1362 به 4837 هکتار و در سال 1372 به 4282 هکتار و بالاخره در سال 1382 به695 هکتار کاهش یافته است. علاوه براین، درسال 1382، تعداد17 آبادي ناحیه رباطکریم میزان اراضی کشاورزي دایر آنها به صفر رسیده و 32 آبادي معادل 61/5 درصد بین 49 1 هکتار اراضی دایر داشتهاند - نتایج سرشماري کشاورزي سالهاي 1352، 1362، 1372 و . - 1382در زمینه تحولات فضایی روستاها در پیرامون کلانشهرها و در نتیجه تبدیل اراضی کشاورزي مطالعات متعددي انجام شده است.
در این راستا، مطالعهاي در امریکا با تکنیک سنجش از دور، در فاصله سالهاي 1934 تا 1984 نشانداده تحولات فضایی روستاها، درنتیجه تغییر کاربري اراضی کشاورزي و افزایش ساخت و ساز هاي مسکونی و غیرمسکونی در پیرامون کلانشهربوده است - . - Medley, & et al, 1995: 161 -176 تحقیق دیگري با استفاده از تحلیل تصاویرماهوارهاي مربوط به سالهاي 1985، 1988و 1996 در برزیل، گسترش شهر جواپسو و افزایش نواحی مسکونی را مهمترین عامل تحولات فضایی قلمداد کرده است . - Ulbricht, 1998: 235 -243 - همچنین، مطالعه عکسهاي هوایی در فاصله 1940 تا 1988 در امریکا، تحولات ساختار اقتصادي و کشاورزي و تغییر در کاربري اراضی کشاورزي به علت سیاستهاي دولت و میزان فاصله از کلانشهر شناخته شده است . - Simpson , 1999 : 261 -270 - در یک مطالعه دیگر، رشد سریع کلانشهر آتلانتا باعث رشد سریع حومهاي و در نتیجه تحولات فضایی در نواحی پیرامونی شده است
- Vos, & et al, 1999: 3 - 14 آنتروپ، بروز تغییرات عمیق در عملکرد اکولوژي زمین و تغییرات ساختاري در الگوهاي تغییر زمین در اثر الگوي متفاوت شهري شدن و تأثیر دولت را مؤثر در تغییر چشم انداز روستایی میداند . - Antrop, 2000: 257 - 270 - هاتابارات، ویژگیهاي توسعه کلانشهر جاکارتا را با توسعه شهري مانیل و بانکوك مقایسه کرده، و نتیجه میگیرد، توسعه شهري در جاکارتا، با رشد سریع جمعیت و مهاجرت روستایی و کارگران غیر ماهر همراه بوده است.
در اثر بهبودي دسترسی و فراهم آمدن دسترسی هاي آسان از طریق بزرگراه ها، توسعه حاشیه ها بر روي اراضی ارزان دورتر از مرکز کلانشهر را میسر کرده است.
بررسیهاي دادههاي ماهوارهاي لاف و همکاران نشان داده، تحولات فضایی وتغییر کاربري اراضی در حومه شهر مسکو از سال 1961 تا 1985 بسیار شدید بوده است. بهطوريکه شهر مسکو و حومه آن در سال 1961 مجموعاً 390 کیلومتر مربع گسترش داشته، اما در سال 1985 به 994 کیلومترمربع توسعه یافته است. در واقع، رشد فضایی شهر مسکو و حومه آن در طول25 سال 3 برابر گسترش داشته و تغییرات فضایی بسیار زیادي در حومه هاي نزدیک شهر و نواحی دورتر از آن پدیدار شده است.
آنها مهمترین عامل تغییرکاربري اراضی در حومه شهر مسکو را گسترش فضایی کلانشهر، توسعه حمل و نقل و توسعه سکونتگاههاي برنامه ریزي شده دانسته اند . - Loffe, et al, 2001: 273 - 286 - کیادا و ناتاوات، در مطالعه خود در ناحیه چائوفرایا که شهر بانکوك در آن قرار دارد، به این نتیجه میرسند که پشتیبانی و سیاستهاي سرمایه گذاري در نواحی مختلف موجب رشد سریع اقتصادي اجتماعی و گسترش سریع شهري شده است. همچنین رشد نامحدود کلانشهر بانکوك برمشکلات متعدد در حومه هاي مجاور افزوده و مخصوصاً روي ترافیک، جمعیت، فقدان تسهیلات و هزینههاي اجتماعی، کاربري نامناسب و چگونگی افزایش فقر و تغییر شدید کاربري اراضی کشاورزي در حومهها اثر داشته است . - Kaida, et al, 2002: 11 - 34 - برونل در تورنتوي کانادا و برنر در ارتباط با کلانشهرهاي ایالات متحده آمریکا - - Bournel, 1999: 6 & Brenner, 2002: 14، آرستیمونو در کوبه ژاپن - . - Aristimuno, 2002: 23 - 36، شهرنشینی شتابان و نقش کلانشهر در ایجاد بخش شهري شده جدید و گسترش در حومهها با توسعه حمل و نقل را در تغییر چشم انداز و تحولات فضایی روستاها مؤثر میدانند.
ناتاوات و همکاران، در تحقیق خود در جنوب کارناتاکا و در منطقه شهري و روستایی بنگلور در اطراف کلانشهر ماندیا و میسور که 3582 کیلومتر مربع با جمعیت بسیار زیاد را در بر می گیرد، جریان جمعیت بین حومه و شهرهاي بزرگ این ناحیه را بررسی کردهاند. آنها براي تبیین تغییرات ویژه کاربري اراضی ناشی از توسعه کلانشهر و پیامدها و اثرات ساختاري کلانشهرهاي ناحیه بنگلور از مقایسه تصاویر ماهوارهاي تهیه شده بین سالهاي 1970 و 2000 و از نرم افزارARC/INFO استفاده کرده اند.
یافته هاي تحقیق آنها نشان داده، نواحی مسکونی به طور قابل ملاحظهاي از 4/95درصد در سال 1970 به 11/37 درصد در سال2000 افزایش یافته است. در سال 1970 در مجموع 82/5 درصد ازاین ناحیه را اراضی کشاورزي در بر می گرفت که این نسبت در سال 2000 به 59/09 درصد کاهش یافته، که نشان از کاهش 23/41 درصد اراضی کشاورزي دارد. همچنین جزئیات حیرت آور، سرعت افزایش تغییر کاربري اراضی است، که در سال 2000 به نسبت 1970 در بعضی از بخشهاي این ناحیه دو برابر شده است.
نتایج تحقیق آنها تغییرات چشمگیر در این منطقه را ناشی از افزایش جمعیت به دلیل مهاجرپذیري شدید، رشد تعداد شهرها، تعداد صنایع، افزایش جمعیت روستاها و گسترش مساکن شهري و روستایی بیان کرده است.شاین و همکاران، مشخص کردند کلانشهر میلان در میان شبکه تارعنکبوتی بزرگ از شهرهاي کوچک با توسعه شهري نامنظم بر روي دشت لومبارد استقرار یافته است.
