بخشی از مقاله
چکیده
شناسایی تغییر عوارض سطح زمین برای درک ارتباط متقابل انسان و محیط، امری مهم میباشد که آگاهی از آن باعث برنامهریزی صحیح در جهت توسعهی پایدار میگردد. امروز سیستم اطلاعات جغرافیایی در زمینههای مختلف کاربردهای فراوانی دارد که در این تحقیق از آن برای تغییر کاربری اراضی بخش کشاورزی استفاده شده است. امروزه، تغییر کاربری در بخش کشاورزی بهعنوان یک مشکل بزرگ، کشور را در زمینههای محیطزیست، کشاورزی، حفظ ارزش روستا و امنیت غذایی تهدید میکند. در این پژوهش نقشههای GIS تغییر کاربری اراضی برای سالهای 1374، 1380، 1386 و 1392 با استفاده از نرمافزار ArcGIS مورد تحلیل قرار گرفته و مقایسهی نقشههای سالهای مورد بررسی نشان میدهد که مساحت اراضی کشاورزی چه تغییراتی داشته است و روند تغییرات را بیان میکند.
کلمات کلیدی: زمین، تغییر کاربری، اراضی کشاورزی، GIS
مقدمه
زمین از نظر ارزش و نقش اجتماعی جایگاه ویژهای در تامین آسایش، امنیت، رفاه و کیفیت زندگی انسان دارد. موضوع زمین و چگونگی استفاده از آن در عرصه اجتماعی همواره منشا کشمکشها و مشکلات اجتماعی و حقوقی و تعارضاتی میان منابع عمومی و حقوقی و نحوه بهرهبرداری از آن بوده است و تغییر کاربری اراضی کشاورزی به دیگر کاربریها به عنوان یک چالش جدی تبدیل شده و چگونگی حفظ کاربری اراضی کشاورزی بهعنوان یک دغدغه اصلی میباشد . - 13 - یکی از مباحث در کشورهای در حال توسعه، تغییر کاربری اراضی و تاثیر آن بر خاک است که به دلیل رشد جمعیت و کمبود زمین-های جدید برای کشاورزی، مناطق وسیعی از جنگلها تخریب و تبدیل به زمین زراعی و به تبع آن زمینهای کشاورزی به موارد صنعتی و شهری تبدیل شده است . - 15 -
تبدیل زمینهای طبیعی مانند جنگلهای طبیعی و سایر کاربریها از دیر باز معمول بوده است، که این امر خسارات زیاد و جبران ناپذیری به منابع طبیعی و کرهی زمین وارد آورده است. امروزه خالی شدن روستاها از جمعیت و تراکم و مهاجرت آنها به مناطق شهری، کشور را با مسایل متعددی مواجه کرده است. توسعه صنعت و ازدیاد جمعیت در مناطق شهری سبب شده است که بخش زیادی از زمینهای شهری و روستایی در سالهای اخیر دستخوش تغییرات کاربری گردد. با افزایش و پیشرفت این تغییرات، گسثترهای از تغییرات زیستمحیطی دیده میشود که بیشتر در راستای تغییر کاربری اراضی زراعی به نواحی مسکونی و صنعتی بوده است. از سوی دیگر افزایش جمعیت شهری در دو دههی گذشته منجر به تغییر و تبدیل بی-رویه کاربری اراضی در حومه شهرها از کشاورزی به اراضی مسکونی گردیده است . - 6 -
بررسی تغییرات پوشش زمین و کاربری اراضی از گذشتههای دور در سطح زمین مطرح بوده که معمولاً به دو صورت ایجاد میشود، نوع اول تغییراتی است که بهوسیله عوامل طبیعی نظیر فرسایش و وقوع سیلاب تحادث میشوند و نوع دوم تغییراتی است که بهوسیلهی انسان اتفاق میافتد. اخیراً در اکثر نقاط جهان، فعالیتهای انسانی از اصلیترین عوامل موثر بر تغییرات کاربری اراضی بوده است . - 16 - پوشش اراضی مفهومی جامعتر از کاربری اراضی دارد بهگونهای که شامل تمامی عوارض پوشانده سطح زمین است. برای مثال ساختمانها، پوشش گیاهی و سنگها نمونههایی از انواع پوشش اراضی را تشکیل میدهند. کاربری اراضی شامل شامل انواع بهرهبرداری از زمین بهمنظور رفع نیازهای گوناگون انسان میباشد. اراضی مسکونی، کشاورزی و صنعتی نمونههایی از انواع کاربریها محسوب میشوند و معیارهای اصلی طرح سیستمهای مختلف طبقهبندی کاربری اراضی بر محور فعالیتهای گوناگون انسان و نوع بهرهبرداری او از زمین استوار است . - 4 -
مشهد بهدلیل موقعیت جغرافیایی خاص که در منطقه مرزی بین شمال و جنوب خراسان قرار دارد و همچنین تداخل جبهههای مختلف آب و هوایی، دارای آب و هوا و خصوصیات ویژه اقلیمی است و قسمت اعظم دشت مشهد-نیشابور، جزء اقلیم سرد و خشک و قسمتی از دشت مشهد-قوچان، نیم خشک و سرد و بخش کوچکی از بلندترین ارتفاعات رشته کوه بینالود و هزار مسجد جزء اقلیم مرطوب سرد میباشد. بیشترین درجه حرارت در تابستانها 35 درجه بالای صفر و کمترین آن در زمستان 15 درجه زیرر صفر و میزان بارندگی متغیر و میانگین بارندگی سالانه در مشهد حدود 253 میلیمتر میباشد . - 2 - حداقل طول شرقی شهر مشهد 3 دقیقه و 59 درجه و حداکثر آن 38 دقیقه و 60 درجه میباشد و حداقل عرض شمالی آن 43 دقیقه و 35 درجه و 7 دقیقه و 37 درجه میباشد. جمعیت شهرمشهد 3372660 نفر میباشد. کل اراضی شهر مشهد حدود 6124873 هکتار میباشد که 114650 هکتار از آن اراضی زراعی، 27892 هکتار جنگل و 457194 هکتار مرتع میباشد . - 1 - در این پژوهش هدف اصلی نشان دادن میزان تفییرات کاربری اراضی کشاورزی شهرستان مشهد با استفاده از نقشههای GIS برای سالهای 1374، 1380، 1386 و 1392 میباشد و همچنین مقایسهی آنها با یکدیگر است.
پیشنهی تحقیق
پورمنافی و همکاران - 1396 - ، در مطالعهای با عنوان »آشکارسازی روند تغییرات پوشش اراضی تالاب هور العظیم با استفاده از سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی« نشان دادند که اراضی بایر، 27/48 درصد افزایش یافته که 22/8 درصد آن از طریق کاهش پوشش گیاهی و 4/63 دصد آن نیز از طریق کاهش پهنههای آبی و تبدیل شدن این مناطق به اراضی بایر بوده است . - 7 - جولازاده و همکاران - 1394 - ، در تحقیق خود با عنوان »بررسی روند تغییرات کاربری اراضی کشاورزی و توسعه شهری شهرستان شوشتر با استفاده از روش حداکثر احتمال و تکنیکهای سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در سالهای 1991 و «2014 بیان کردند که از مقایسهی نقشههای استخراج شده، اراضی کشاورری از 17/6 درصد سطح کل حوزه در سال 1991 به 24/5 درصد در سال 2014 افزایش یافته است . - 8 - سلطانیان و همکاران - 1393 - ، در تحقیق با موضوع »ارزیابی روند تغییرات کاربری اراضی منطقه حفاظت شده اشترانکوه بین سالهای 1368 تا 1384 با استفاده از تصاویر ماهوارهای« نشان دادند که در طول دوره 1368-1384، 77/34 درصد از منطقه بدون تغییر مانده و 2902/67 هکتار از جنگلها تخریب شده است و به مرتع و اراضی کشاورزی و اراضی لخت و بدون پوشش تبدیل شده است. همچنین مراتع به میزان 4/45 درصد 4753 - هکتار - ، اراضی کشاورزی به میزان 0/42 درصد 460 - هکتار - و پوشش-های ضعیف 0/88 درصد 924 - هکتار - نسبت به سطح اولیه خود در منطقه، توسعه یافته است . - 10 -
مادوراپروما1 و همکاران - 2015 - ، در مطالعهای تحت عنوان »تشخیص تغییر کاربری زمین و تغییر پوشش زمین در حوضه آبخیز پیسپستن کریک2 در داکوتای شمالی«، با استفاده از دادههای دورسنجی و سیستم اطلاعات جغرافیایی و روش طبقهبندی نظارت شده در بازه زمانی 1976 تا 2011 نشان دادند که دادههای دورسنجی الگوی تغییرات پوشش زمین که به صورت رقومی درآورده شده و میتواند بهعنوان یک ورودی ضروری در سیاستهای مدیریت اراضی لحاظ شود . - 17 - آرولبالاجی و گروگنانام - 2014 - 3، با استفاده از سنجش دور در یک بازه زمانی 16 ساله اقدام به پایش تغییر کاربری اراضی در محدوده سالم4 در جنوب هند نمودند و نشان دادند که بیشترین تغییرات در مرکز محدوده مطالعاتی رخ داده و سناریوی توسعه اجتماعی – اقتصادی این منطقه که تاثیرگذار بر منابع آب و منابع معدنی است، عامل تغییر کاربری اراضی کشاورزی میباشد . - 14 - یانلی5 و همکاران - 2012 - ، مطالعهای با عنوان »بررسی تغییرات محیطزیست با استفاده از سنجش از دور و کاربرد :GIS مطالعه موردی استان شاآنکس6 شمالی، چین« را با استفاده از GIS و تصاویر ماهوارهای TM و +ETM مورد بررسی قرار داده و نتایج مطالعهی آنها نشان داد که این منطقه با 28/4 درصد تغییرات محیطی شدید، 34/2 درصد تغییرات محیطی متوسط و 37/4 در صد تغییرات محیطی کم همراه است که در معرض تغییرات محیطی با ریسک بالا قرار دارد . - 18 -
