بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با گسترش روند شهرسازي و تغییر در کاربريهاي طبیعی به محیطهاي مصنوعی و دست ساخت، محیط هائی با رفتارههاي هیدرولوژیکی و هیدرولیکی متفاوت ایجاد گردیده، که به آبخیزهاي شهري ششهرت یافتته انند . آبخییزداري ششهري مقولله جدییدي از مدیریت آب است که با تلفیق و هماهنگی با معماري و مهندسی عمران شهري میتواند ضمن تامین آب، حفظ محیط زیست و ایجاد پایداري در توسعه، از بروز سیل در شهرها جلوگیري کند.
آبخیزداري شهري راهکارهاي بهرهبرداري و مدیریت پایدار از منابع آبخیز را در حوضه هاي شهري و روستایی و حریم آنها را در طبیعت بهمنظور بازسازي تخریب هاي طبیعت در اثر توسعه شهري طراحی و تدوین می نماید. نگاه به سیلاب در حال حاضر در سطح جهان متفاوت از گذشته میباشد و فقط بحث کنترل و مقابله با سیلاب مطرح نیست بلکه کنترل، مدیریت و همزیستی با سیلاب مورد توجه قرار گرفته است.
در این بین توجه به مقوله آبخییزداري ششهري و نققش آن در مدیریت یکپارچه سیلاب شهري حائز اهمیت میباشد به طوري که تلفیق روشهاي سازهاي و غیرسازهاي، استفاده از روشهاي نوین کنترل سیلاب و توجه به نقش فضاي سبز شهري در مدیریت و کنترل سیلاب را میتوان از نتایج مث بت بککارگیري آبخییزداري شهري در مدیریت یکپارچه سیلاب شهري به شمار آورد . در زمینه آبخیزداري شهري راهکارهاي مختلفی جهت کنترل مدیریت و مهار سیلاب وجود دارد که در این مقاله به برخی از آنها اشاره شده است. تجربیات جهانی نشان میدهد که یک راه حل مششخص و مطممئن براي مهار و کاهش خسارات سیلاب براي کلیه مناطق سیلگیر وجود ندارد و به تناسب محدودیتها و امکانات مناطق مختللف ممیتتوان روشهاي متناسبی را مورد استفاده قرار داد.
مقدمه
تأثیر انسان و تخریب محیط زیست موجب تشدید اثرات عوامل طبیعی در هنگام وقوع سیل میشود .از عواممل اصصلی ججاري ششدن سیل در شهرها بارش نزولات جوي با شدت بالا و به صورت طولانی مدت میباشد که در صورتیکه اقدامات جدي جهت هدایت و انتققال سیلاب پیشبینی نشده باشد میتواند موجب آب گرفتگی و بروز صدمات جدي به تأسیسات شهري شود. بسترهاي طبیعی بطور معمول توانایی جذب و انتقال مقدار قابل توجهی از روانابهاي ایجاد شده را دارند اما در مناطقی که نفوذ پذیري خاك پایین و ییا ششرایط نیممه اشباع برقرار باشد، خاك توانایی جذب آب را نداشته و موجب افزایش رواناب در منطقه شده که با تداوم بارندگی موججب آب گرفتگگی و وقوع سیلاب میشود.
گسترش ساختهاي مصنوعی و تخریب هر چه بیشتر بسترهاي طبیعی موجب کاهش نفوذپذیري خاك در مناطق مسکونی و شهري شده است که این مسئله در ایجاد سیلاب نقش بسزایی ایجاد میکند - ملکی نژاد و اکرامی، . - 1389 آبخیزداري شهري مقوله جدیدي از مدیریت آب است که با تلفیق و هماهنگی با معماري و مهندسی عمران شهري میتواند ضمن تامین آب، حفظ محیط زیست و ایجاد پایداري در توسعه، از بروز سیل در شهرها جلوگیري کند . اما بطور کلی براي مدیریت سیل شناخت نوع سسیل و دلاییل بوجود آمدن آن از اهمیت بسزایی برخوردار میباشد .
دلایل وقوع سیل را میتوان به طور کلی به سسه دسسته کلی شامل عواممل ججوي، عوامل زمین و عوامل انسانی طبقهبندي نمود. سیل یکی از رویدادهاي طبیعی است که هر سساله موججب ببروز تلففات انسسانی، داممی و خسارات به ساختمانها، تأسیسات، باغات، کشتزارها و منابع طبیعی میشود. از انواع سیلابها میتوان به سیلابهاي منطقهاي، ناگهانی و سیلابهاي ناشی از شکست سد اشاره نمود - وطن فدا، . - 1379 با توسعه عمرانی در اطراف کلان شهرها و ایجاد شهركهاي جدیید، ببه دلیل ایجاد سطوح نفوذ ناپذیر و یا داراي نفوذ پذیري ناچیز، به مییزان قاببل تتوجهی بردرصصد روان آب سسطحی اففزوده میششود .
در طرحهاي توسعه عمرانی در اطراف کلان شهرها با تخریب اکوسیستم طبیعی و ایجاد سطوح آسفالته، و فشرده شده از تغذیه سسفره آب زیرزمینی به شدت کاسته شده میشود و به یک پنجم طبیعی خود میرسدو میزان رواناب سطحی نیز 5/6 برابر اففزایش مییابد - ششکل . - 1 توسعه شهري علاوه بر افزایش میزان دبی حداکثر سیلاب و زمان وقوع آن، معمولا زممان تاخیر نیز ککاهش مییابد - دستورانی و همکاران، . - 1388
شکل -1 تاثیر توسعه عمرانی بر افزایش سطوح نفوذ ناپذیر و میزان افزایش سیلاب و کاهش تغذیه آب زیرزمینی - دستورانی و همکاران، . - 1388 در شهرها براي کاهش میزان روانابهاي سطحی که نتیجه آن جلوگیري از وققوع سسیلاب و آبگرفتگگی ممیباششد اققدام ببه توسسعه مجموعهاي از هدایت کنندههاي آب سطحی از قبیل؛آبراهههاي کنار خیابان، منهولها، کانالهاي کوچک و کالورتها شده است که ایین مجموعه رواناب را به کانالهاي اصلی، رودخانهها و آبراهههاي اصلی شهر هدایت میکند.
یکی از دلایل اصلی آبگرفتگگی و ججاري ششدن سیلاب در مناطق شهري عدم کارکرد مناسب هدایت کنندههاي آبهاي سطحی میباشد. بسیاري از هدایت کنندههاي آبهاي سطحی 564 در سطح شهرها به دلیل آسیب دیدن، تجمع زباله، مسدود شدن و به طور کلی عدم رسیدگی مناسب ظرفیت اولیه خود را جهت هدایت آب از دست میدهند که این امر موجب پس زدن آب، آب گرفتگی و جاري شدن سیلابهاي محلی میشود به هممین دلییل در ششهرها عموماً در محله هاي با بافت شهري نامناسب و پر جمعیت احتمال وقوع آب گرفتگی و ایجاد سیلاب بیشتر میباشد.
بطور کلی توسسعه و گسترش شهرها بدون پیش بینی تمهیدات لازم جهت هدایت روانابهاي سطحی به خصوص در مناطقی که میزان بارش ببالا ممیباششد میتواند موجب بروز مشکلات و ایجاد خسارات در زمان وقوع باران شود - رازدار و همکاران، . - 1389 تحقیقات زییادي در زمیننه روش-هاي کاهش خسارت سیلاب شهري صورت گرفته است که برخی از آنها در این مقاله به اختصار معرففی ششدهانند & Fernandez,2010 - - Lutz براي بررسی خطر سیلاب شهري در یکی از شهرهاي آرژانتین با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و تحلییل تصصمیمگییري چندمعیاره، مدلی پیشنهاد کردند که چهار پارامتر شامل فاصله زهکشها از یکدیگر، توپوگرافی، سطح ایستابی و کاربري اراضضی منناطق شهري را در نظر میگیرد.
شکوهی و دانشور - - 1386 با بررسی تاثیر احداث مخازن تاخیري در حوضههاي آبرییز ششهري ببه ایین نتیججه رسیدند که کنترل سیلاب در حوضههاي آبریز منتهی به شهر در مقابل گزینههاي کنترل سیل در محدوده ششهري و عملییات مهندسسی رودخانه، چه به لحاظ اقتصادي و چه به لحاظ امنیت روانی از اولویت ویژهاي برخوردار است. - غواصیه، - 1385 معتقد است امروزه تحلییل آسیبپذیري دشت سیلابی، تشخیص اولویت آسیبپذیري و تقویت اجزاي آسیبپذیر با بسیج مشارکت عمومی در مقابلله ببا مششکلات وقوع سیل و آبگرفتگی در محافل اجرایی مورد توجه قرار گرفته است.
در کشور فرانسسه تجرببه نششان داده اسست ککه انججام ططرحههاي ساماندهی رودخانه نظیر زدودن موانع، عریض کردن رودخانه در محل پلها، اصلاح شیب دیوارها و یا حتی اجراي خاکریزهاي کم ارتفاع که وقوع سیلاب در دشت را به اتفاقی نادر تبدیل نکند همراه با انجام عملیات کاهش خسارات، بر اساس مطالعات آسیبپپذیري موججب ایجاد فرهنگ همزیستی سیلاب شده، و خسارات شدید و ناگهانی سیلابهاي مخرب را به صورت موثري کاهش میدهد.
با توجه به کاهش راندمان بهرهبرداري مخازن به علت پتانسیل سیلخیزي حوزههاي آبریز و همچنین افزایش هزینههاي احداث سیستم-هاي تخلیه اضطراري آنها بخصوص درحوزههاي درحال توسعه، ایجاد سیستمهاي پیشبینی و کنترل زمان واقعی سیل به عنوان یککی از شاخصترین راهکارهاي عملی در این زمینه جهت کاهش خسارات و هزینهها اجتناب ناپذیر شده اسست. اکننون در بسسیار از کششورهاي ثروتمند غربی و ژاپن، کارشناسان سیلاب اعتقاد دارند که ترکیب روشهاي سازهاي و غیرسازهاي، راه ححل بهیننه ببراي ححداقل نممودن خسارات سیلاب است .
در عین حال ترکیب روشهاي سازهاي و غیرسازهاي کم هزینهتر از ککاربرد ببه تنههایی روشههاي سسازهاي ممی-باشد - خدایی و همکاران، . - 1389با توجه به آنچه در مورد کنترل وکاهش خسارات سیل اشاره شد، می توان به این نتیجه رسید که نگاه به سیلاب باید از حالت کنترلی به مدیریتی - کنترل سیلاب بعلاوه استفاده از آب وتبدیل رواناب به فرصت - و در نهاییت، همماهنگی ببا سیلاب و استفاده از فضاي سبز شهري ، تغییر پیدا کند . همچنین تلفیق روشهاي سازه اي و غیر سازه اي در کنترل سیلاب و توجه به استراتژي مدیریت یکپارچه آب حائز اهمیت میباشد. لذا توجه به آبخیزداري شهري جهت دستیابی به اهداف فوق امري ضروي ممی باشد.
روش تحقیق
نگرش کنترل سیلاب شهري در گذشته به گونهاي بود که باید سیلاب در کوتاهترین زمان به خارج از شهر هدایت شود و حجم عظیمی از آب بدون استفاده از دسترس بشر خارج میشد به طوري که به علت گل و لایی بودن سیلاب، حجم کمی از آن صرف نفوذ و تغذیه به سفره آب زیرزمینی و حجم زیادي از آن با تبخیر از دسترس خارج میشد، اما اکنون نگاه به سیلاب در سطح جه ان متففاوت از گذشته میباشد و فقط بحث کنترل و مقابله با سیلاب مطرح نیست بلکه کنترل، مدیریت و همزیستی با سسیلاب ممورد توججه ققرار گرفته است.
در این بین توجه به مقوله آبخیزداري شهري و نقش آن در مدیریت یکپارچه سیلاب شهري حائز اهمیت ممیباششد ببه طوري که تلفیق روشهاي سازهاي وغیر سازهاي، استفاده از روشهاي نوین کنترل سیلاب و توججه ببه نققش فضضاي سسبز ششهري در مدیریت و کنترل سیلاب را میتوان از نتایج مثبت به کارگیري آبخیزداري شهري در مدیریت یکپارچه سیلاب ششهري ببه ششمار آورد. تجربیات جهانی نشان میدهد که در هر منطقه به تناسب وضعیت اقلیمی، توپوگرافی، امکانات، معماري و حتی مسائل فرهنگی و اجتماعی و دانش بومی می توان راه حلهاي مشخصی را براي مهار و کاهش خسارات سیلاب پیشنهاد نمود. در تحقیق حاضر ککه به روش مروري انجام گردیده، سعی شده است تا راه کارهاي نوین مدیریت و کنترل سیلاب هاي شهري در سطح ملی و جهانی براي مدیران آب کشور معرفی و ترویج گردد.
