بخشی از مقاله
جایگاه آبخیزداري شهري در مدیریت جامع حوضه هاي آبخیز.
چکیده
بر اساس جدیدترین تعریفی که از آبخیزداري شده است آبخیزداري را مدیریت جامع یک حوضه آبخیز مینامند به نحوي که از تمامی توان بالفعل عناصر آن به نحو احسن استفاده شود به شرطی که تمام
ملاحظات زیست محیطی در نظر گرفته شود. در خیلی از مناطق کشور در قسمت میانبند یا انتهایی حوضه شهرهایی وجود دارند که به لحاظ تجمع جمعیت و منابع آلاینده در بهم زدن توازن حوضه نقش بسزایی دارند. در مقاله حاضر به صورت موردي به حوضه آبخیز کلان شهر تهران از منظر آبخیزداري شهري به مدیریت روان آبها و پدیده جزیره گرمایی پرداخته شده است.
در یک مطالعه به عمل آمده در دو دوره پنج ساله با فاصله چهل سال یعنی از سال 1955 میلادي تا 1995 میلادي میانگین درجه حرارت شهر تهران بر اثر افزایش بی حساب وسایل نقلیه و ساخت و سازهاي بیرویه و بکارگیري مصالح تیره رنگ و ناسازگار با محیط زیست و کاهش فضاي سبز تا دو درجه افزایش داشته است، حتی در بعضی از فصول در این مدت تا سه درجه افزایش دما داشتهایم. در مورد روانآبها حوضه شهر تهران به گونهاي است که علاوه بر روانآبهاي رودخانههاي کن و دربند و اوین درکه قسمت عمده آب سدهاي لار و لتیان و کرج واخیراً قسمتی از سد طالقان به طرف آن هدایت میشود. به علت عایق بودن قسمت عمده شهر تهران روانابهاي حاصله قبل از این که فرصت نفوذ داشته باشند بدون استفادهسریعاً از دسترس خارج میشوند و گاهی در مسیر خود خساراتی را به معابر و منازل مسکونی وارد میآورند، از طرفی برداشت بیرویه آب از چاهها سطح آب سفرههاي زیرزمینی را در قسمتهاي بالایی حوضه کاهش داده است و در قسمتهاي انتهایی حوضه مانند شهر ري موجب بالا آمدن آب حتی در زیرزمین منازل شده است. آبیاري
اراضی کشاورزي در پائین دست حوضه باعث آلوده شدن شدید خاك و محصولات کشاورزي شده است.
لازم به ذکر است که در بحث آبخیزداري شهري عوامل متعددي قابل بررسی است ولی به لحاظ
محدودیتهاي اعمال شده فقط به دو عامل فوقالذکر پرداخته شده است.
واژه هاي کلیدي: آبخیزداري شهري، مدیریت روانابها، جزیره گرمایی، مدیریت جامع حوضه آبخیز
مقدمه
اگر آبخیزداري را به معنی مدیریت جامع یک حوضه آبخیز بدانیم شهر به عنوان یکی از واحدهاي
اصلی یک حوضه آبخیز است، شهر موجودي زنده است که در محیطی طبیعی به حیات خود ادامه می دهد،رشد میکند، بیمار میشود و میمیرد. با تأمل در اجزاي درونی بدن این موجود زنده مجموعهها و عناصري قابل مشاهده است که در ظاهر مجزا ولی در باطنکاملاً به هم مربوط و تأثیرگذار هستند،معمولاً در کشور ما متولیان آبخیزداري بیشتر به اقدامات فیزیکی حفظ آب و خاك پرداختهاند و کمتر به مباحث مدیریتی توجه شده است. امروزه کلان شهرها داراي مسائل و مشکلات خاصی شدهاند که باید به آنها به صورت ویژه نگریسته شود و گرنه دچار عواقبی خواهند شد که به طور جدي زندگی شهرنشینان را به خطر خواهد
انداخت، مسائل و مشکلاتی که امروز پیش آمده است نتیجه عملکرد غلط پیشینیان بوده است قطعاًو اگر مادر این مقطع زمانی درست مدیریت نکنیم و رفتارها و عادتهاي خود را بر مبناي علم و خرد پایه ریزي ننماییم عواقب آن گریبانگیر نسل فعلی و نسلهاي آینده خواهد شد.
فاکتورهاي زیادي در بحث آبخیزداري شهري مورد بررسی است کهذیلاً به چند مورد اشاره خواهد
شد: روانابها و مدیریت آنها، فاضلاب شهري و بهرهبرداري از آن، بررسی پدیده جزیره گرمایی، وضعیت
آلایندههاي آب و هوا و خاك، زباله و بازیافت آن، الگوهاي شهرسازي، مبلمان شهري، تفرجگاهها و اوقات فراغت، مقابله با بحرانهاي احتمالی مانند سیل و زلزله. در این مقاله فرصت پرداختن به همه مباحث نیست.
لذا فقط به دو پدیده جزیره گرمایی و مبحث روانابها و مدیریت آن در کلان شهر تهران اشاره میکنیم.
مواد و روشها
1ـ جزیره گرمایی:
سطوح تیره رنگ در یک شهر گرماي گسیل شده از سوي خورشید را جذب کرده و در خود نگاه
می دارند و قسمتی را با طول موج بلند از خود ساطع میکنند که این امر باعث گرم شدن هواي اطراف
میشود که این پدیده را جزیره گرمایی گویند، وجود سطوح تیره خیابانها و پشت بامها و خودروها و
سازههاي تیره رنگ در شهر تهران گاهی باعث افزایش درجه حرارت از 2 تا 15 درجه خواهد شد. این گرمانه تنها باعث افزایش مصرف انرژي براي خنک کردن ساختمانها میشود بلکه باعث ایجاد آلودگی در جو ازجمله گاز ازن و افزایش ترکیبات زیانبار گوگردي و دیگر آلایندههاي آسیبرسان در سطح زمین میشود. یکی از پی آمدهاي آشکار آن افزایش درجه حرارت در نقاطی است که ساختمانها بیشتر و متراکمتري دارد.نخستین
اثر مهم پدیده جزیره گرمایی افزایش سرانه بار مالی بویژه در ماههاي گرم سال و در مناطق مرکزي شهر تهراناست، دوم اینکه پدیده جزیره گرمایی نمایانگر کمبود شدید گیاه میشود، کمبود گیاهمعمولاً خود موجب بروزمشکلات دیگر از جمله افزایش سطح آلایندههاي گوناگون در هواي شهر، آلوده شدن، افزایش هرزآب و سرانجام ازدست رفتن آب بارندگیها، افزایش آلودگی صوتی،افزایش مشکلات روانی و... میشود.
گاز ازن و پدیده جزیره گرمایی شهر تهران
افزایش ازن در سطح زمین براي تندرستی انسان بسیار زیانآور است و به ویژه به دستگاه تنفسی و
بینایی آسیب میرساند علاوه بر آن از آن جایی که ازن به سادگی با مولکولهاي دیگر ترکیب میشود و آنها را اکسیداز میکند به شدت به بافت زنده گیاهان و جانوران آسیب میرساند. ازن سطح زمین یک آلاینده کلیدي است که به ویژه در روزهاي بدون ابر تابستان در شهرهاي بزرگ سراسر جهان وجود دارد و ایجاد و افزایش آن با اثر پدیده جزیره گرمایی شهر پیوندي تنگاتنگ و ناگسستنی دارد. در نمودار شماره 3 میزان ازن اندازهگیري شده در ایستگاه پردیسان شهر تهران، در سال 1999 نشان داده شده است.
آیا میتوان شهرها را خنک کرد؟
تابستانهاي شهر تهران پیوسته گرمتر و گرمتر میشوند. دادههاي گردآوري شده در سالیان اخیر
نشان میدهد که دماي انبوه ساختمانها و خیابانها بسیار بیشتر از زمانی است که آن مناطق سرشار از کشتزار وباغ بوده است. افزایش دما موجب مصرف بیشتر انرژي براي خنک شدن و در نتیجه هدر دادن بیشتر سرمایه است. کاشت درختان مناسب و افزایش سپیدایی1 کاربرد رنگ روشن در شهرسازي، سادهترین روش جهت خنک کردن سطح شهرها است. کاشت درختان سایهدار به عنوان نخستین، سادهترین، تمیزترین و زیباترین راه حل این روند است. سپیدایی بیشتر ساختارهاي شهري باعث افزایش بازتابش نور خورشید شده و میتوان دماي ساختمان را پائین آورد.
مردم از زمانهاي گذشته می دانستند که شهرها از محیط پیرامونشان گرمترند. اکنون ریشهکنی
فضاهاي سبز و مصرف بیشتر سوختهاي فسیلی، گرما به اندازه خطرناکی افزایش یافته است. در منطقهاي با انبوه گیاهان سرسبز بیشتر انرژي خورشیدي صرف روند سوخت و ساز میشود. گیاه همچنین با رهاسازي رطوبت موجود در اندامهاي خود، باعث خنک شدن هوا میشود. گرماي شهر باعث بالارفتن آلودگی نیز
میشود و آلودگی ایجاد شده به ویژه در ذرات فلز، باعث افزایش پدیده جزیره گرمایی خواهد شد. گرماي بیشتر سرعت افزایش روند ایجاد گاز ازن در سطح زمین را بالا برده و در شب لایه آلودهاي بر روي شهر حاکم میشود. در اثر گسترش ساختمانها و صنایع، درختان بیشتري قربانی میشوند، به طوري که جایگزین کردن آنها بسیار مشکل خواهد بود. براي ایجاد تعادل با قطع هر درخت کهنسال باید دست کم پنج نهال در شرایط مناسب کاشته شود که در عمل کاري بسیار دشوار است. در نمودارهاي شماره 1 و 2 دماي شهر تهران را در دو دوره پنج ساله به فاصله چهل سال را نشان می دهد همانگونه که در نمودار شماره 1 نشان داده میشود متأسفانه در طی چهل سال میانگین درجه حرارت شهر تهران در فصول مختلف سال دو درجه افزایش داشته است، حتی در بعضی از فصول مانند فصل بهار این اختلاف درجه به سه درجه هم رسیده است که اگر این میزان گرم شدن در میانگین دماي کره زمین اتفاق بیفتد یک فاجعه جهانی رخ خواهد داد و خیلی از تمدنهاي سواحل آبهاي آزاد از بین خواهند رفت.
درخت روشی مناسب براي خنک کردن هوا
یکی از سادهترین و ارزانترین راههاي مقابله با اثر جزیره گرمایی، کاشت درختان و دیگر گیاهان
است. گیاهان، به ویژه درختان با ایجاد سایه در روي سطح زمین به طور مستقیم و با رهاسازي رطوبت در جوو افزایش آب در هوا به طور غیرمستقیم باعث خنکی شهر میشوند. کاشت علمی درختان مناسب و سازگار با شرایط اقلیمی تا %40 در اثر سایه درختان و %30 به دلیل افزایش رطوبت، کاهش پدیده جزیره گرمایی رابه دنبال دارد.
ایجاد باغهاي معلق
بر اساس شواهد تاریخی بابلیها در 2700 سال پیش براي مقابله با گرما باغهاي معلق احداث می
کردند. با استفاده از این دانش بومی و تلفیق آن با دانش روز میتوان در سقف خیلی از ساختمانهاي تهران گیاهان پاکوتاه با ریشه کم عمق احداث نمود که با این کار سطح قابل توجهی در حدود تقریبا یک پنجم سطح پشت بامهاي تهران به فضاي سبز اضافه خواهد شد.
نوع مصالح ساختمانی
در ساختمانهاي آجري گرماي ویژه بسیار نزدیک خاك است. ولی در ساختمانهاي بتنی و سیمانی
گرماي ویژه نزدیک به آهن است که در برابر تغییر و دگرگونی دما بسیار ناپایدار است. اگر دقت کرده باشید
پرندگان حتی الامکان در این گونه ساختمانها لانه نمیسازند. لذا استفاده از آجر با در نظر گرفتن سایر عوامل مهندسی مانند زلزله و... باعث کاهش اثر پدیده گرمایی خواهد شد، همچنین استفاده از شیشههاي دو جداره علاوه بر جلوگیري از آلودگیهاي صوتی و ذرات گرد و غبار کمک بزرگی در جهت کاهش مصرف انرژي خواهد داشت.
خودروهاي سرد
هر ماشینی اعم از نقلیه عمومی و یا شخصی که به شهر اضافه میشود در واقع یک منبع آلوده کننده
و گرمازا به شهر اضافه شده است. با توجه به تعداد زیاد خودرو در شهر تهران میتوان گفت یکی از عوامل
گرم شدن خیابانهاي پر ترافیک شهر وجود خودروهاي تیره رنگ هستند. هر چه خودرو گرماي کمتري به هواگسیل کند تأثیر کمتري بر افزایش پدیده جزیره گرمایی شهر تهران خواهد داشت. سادهترین راه کاهش ایجاد
گرما، استفاده از رنگهاي روشن به جاي رنگهاي تیره در خودرو است. همچنین با اعمال مدیریت ترافیکی و استفاده از وسایل نقلیه عمومی و یا ماشینهاي با مصرف کم میتوان پدیده جزیره گرمایی را به مقدار قابل ملاحظه اي کاهش داد.
