بخشی از مقاله
چکیده:
در دهههاي اخیر افزایش تقاضاي آب موجب کاهش منابع آب تجدید شونده شده استچفحفظ آب و خاك براي هر کشور به عنوان سرمایههائی بسیار ارزشمند اهمیت فراوان دارد چرا که این دو عنصرباعث رشد گیاه و تولید محصولات کشاورزي و جنگلی میشوند و با توجه به روندفرشد جمعیت و نیاز روزافزون به مواد غذائی، حفظ و بهرهبرداري اصولی این دو اهمیت می یابدچفبرنامهریزي و مدیریت منابع آب با تمام پیچیدگیها و مشکلات میتواند نقش مهمی در بالا بردن شاخص-هاي آب ایفا نمایدچیکی از روشهاي مناسب و اجرایی در کشور جهت استصال و بهرهفبرداري مناسب و بهینه از منابع آب و خاك ،اجراي پروژه ها و عملیات آبخیزداري میباشد.
آبخیزداري فرآیند شناخت، برنامه ریزي، سیاست گذاري و تنظیم یک مجموعه اقدامات در ارتباط با حفظ و احیاء منابع پایه و بهره برداري معقول از منابع طبیعی دریک حوضه آبخیز، بدون وارد آمدن اثرات زیان بار در محیط طبیعی است از اثرات جانبی حفظ آب و خاك و افزایش رطوبت خاك میتوان به تقویت پوشش گیاهی پپوشش طبیعی جنگلی و مرتعی و یا کشاورزي و در نتیجه بهبود وضعیت معیشتی مردم محلی پکشاورزان و دامپروران و بهره برداران از محصولات فرعی جنگل و مرتعژفاشاره نمود.
به عبارت دیگر میتوان نتیجه گرفت که اقدامات آبخیزداري چند منظوره بوده و بسیار مقرون به صرفه میباشد و از طرف دیگرمبانی اجرایی آن از تکنولوژي بسیار ساده و کم هزینه استفاده کرده و براحتی توسط مردم محلی قابل پیاده سازي و الگو برداري استچدر مقاله مورد نظر با در نظر گرفتن و تبیین مفاهیم پایه این علم و اشاره به موفقیتهاي اجرایی آن و با روش تحقیق تحلیلینفتوصیفی و اطلاعات میدانی از اجراي پروژه هاي آبخیزداري، نقش، جایگاه و اثربخشی اجراي پروژه هاي آبخیزداري در استحصال و بهره برداري آب درکشور بیان خواهد شد.
کلمات کلیدي:آبخیزداري ، استحصال آب ، کنترل سیلاب ، مدیریت منابع آب و خاك
-1 مقدمه:
آب همواره بعنوان یک ضرورت انکار ناپذیر براي توسعه اقتصادي –فاجتماعی و بقاي اکوسیستمهاي حیاتی محسوب میگردد کشور ایران با داشتن میانگین حزهفمیلیمتربارندگی سالیانه که کمتر ازیک سوم متوسط بارندگی جهانی است،جزو اقالیم خشک حیاتی محسوب می شودچفتوزیع ناهمگون مکانی و زمانی بارشها و تقاضاي روزافزون براي مصارف مختلف مدیریت منابع آب را با فرصتها و چالشهاي مهمی مواجه ساخته است از یک سو محافظت از منابع آبی و توسعه پایدار بعنوان یکی از مهمترین راهبردهاي مدیریت دانایی محور کشور مطرح بوده و از سوي دیگر تقاضاي روزافزون براي افزایش سهم مصرف در بخشهاي مختلف در پیش رو میباشد افزایش جمعیت و بویژه جمعیت شهري و محدودیت منابع آب شیرین ما را بر آن وا می دارد که توجه ویژه اي به مقوله تامین و مصرف آب در سطح کشور را داشته باشیم. - صمدي بروجنی -
آب و مدیریت مطلوب آن در دهه هاي اخیر به حدي حیاتی و مهم گردیده که بر اساس تصمیم مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نشست سال هششلفروز دوم فروردین ماه هر سال بعنوان روز جهانی آب نامگذاري گردید و سالهاي زححهفتا زلحهفبعنوان دهه بین المللی براي فعالیت در ارتباط با شعار " آب براي زندگی " نامیده شده است تا از این منظر اهمیت موضوع آب بعنوان موضوعی بحرانی که نقش غیر قابل انکاري در امر توسعه پایدار ، کاهش فقرفو نیز سلامت و بهداشت انسان دارد را روشن سازدچفوقوع بلایایی چون سیلاب هاي شدید و مخرب، خشکسالی ها و گرد و غبار، ناپایداري دامنه ها، افت منابع آب هاي زیرزمینی، موجب آسیب هاي جبران ناپذیر زیست محیطی و در نهایت فقر اقتصادي و بی ثباتی اجتماعی می شود.
با نگاهی دقیق به بلایاي طبیعی ایران مشاهده می شود که در سال هاي اخیر وقوع سیل هاي متعدد ، خشکسالیهاي ممتد و وقوع حریقهاي گسترده در عرصه هاي جنگلی و مرتعی از چالش هاي مهم کشور است وزارت جهاد کشاورزي،ههملژ در حال حاضر نیز ، کاهش بارش، افزایش بی سابقه مصرف بویژه در بخش کشاورزي ف موجب شده تا با حدود للفمیلیارد مترمکعب اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی، افت حدود حه متري سطح آبخوان هاي کشور و سرانه آبی حدودمتر مکعب در معرض تنش آبی قرار فگیریمچفاز طرفی برفاساس پیش بینی مدلهاي اقلیمی در حزفسال آینده متوسط بارندگی کشورمان از حدود حزهفمیلیمتر در سال به میلیمتر کاهش خواهد یافت فو سرانه آب موجود به حدود متر مکعب تقلیل یافته و مطمئنا شرایط مدیریت منابع آب و مدیریت منابع طبیعی پیچیده تر و غامض تر خواهد شد و این موضوع لزوم توجه جدي به برنامه ریزي اصولی در مدیریت منابع آبی و منابع طبیعی کشور را نشان می دهد.
-2 مواد و روش ها:
- 1- 2 تعریف و مفهوم آبخیز:
تعریف آبخیز دو وجه دارد چفیکی و جه ایستاي فیزیوگرافیک هیدرولوژیک آن ودیگري وجه پویاي کارکردي آنچفدر وجه اول آبخیز عبارتست از پهنه اي که تمام رواناب ناشی از باران وارد بر آن را بهمراه رسوبات و مواد محلول در آن رواناب ،یک آبراهه یا یک آب انباشت پفتالاب دریاچه،فدریاژفو یا چالهف هاي کویري دریافت میکنندچفدر وجه دوم آبخیز یک اکوسیستم پویا و یکپارچه اجتماعیفففاقتصادي و بیوفیزیکی است که بالقوه مشتمل بر جوامع روستائی و عشایري و شهري، مناطق کشاورزي و جنگلی و مرتعی وتفرجگاهی ف،زیستگاهها ي حیات وحش و آبزیان منابع آب و حتی محدوده هاي صنعتی ف،خدماتی و تأسیسات ارتباطی میباشدچفپوزارت جهاد کشاورزي،ههملژو صمدي بروجنی،زهمل
-2-2 تعریف و مفهوم آبخیزداري:
در یک تعریف بسیط و عام ف،آبخیزداري عبارتست ازمدیریت حوزه آبخیز بر حسب اهداف مدیر آبخیز بهمین دلیل در دهه هاي پیشین بر حسب مساحت و کاربري غالب اراضی،فآبخیزداري گاهی به مدیریت اراضی ملیفو گاه به مدیریت اراضی کشاورزي و یا به مدیریت منابع آب تعبیر شده است چفدر حالیکه امروزه با توجه به تعدد کاربریها و پیچیدگی دخالتهاي انسان دریک حوزه و بر اساس جدیدترین اصول مدیریت،فاز آبخیزداري تعاریف کاملتري ارائه شده است که تلفیقی از جدیدترین و معتبرترین آنها چنین استففآبخیزداري یک فرایند رفت و برگشتی iterativeففبراي برنامه ریزي یکپارچه integratedفو مدیریت هماهنگ کلیه منابع موجود در یک آبخیز به منظور بهینه سازي تولید محصولات و خدمات بدون آسیب رساندن به منابع پایه پفآب و خاكژفمیباشدچفپوزارت جهاد کشاورزي،ههمل
-3 یافته ها :
-1-3 ارزیابی برنامه هاي آبخیزداري دراستحصال آب و افزایش تراز سفره هاي آب زیرزمینی :
ففباید اذعان داشت که متأسفانه تحقیقات اساسی انجام شده در زمینه حفاظت خاك و آبخیزداري در ایران بسیار محدود بوده و آنچه که نیز صورت گرفته داراي نواقص علمی و زیربنایی در بیشتر موارد استچفهرچند نتایج عنوان شده درپاره اي گزارشات را باید بسیار محتاطانه مورد استفاده قرارداد ولی ارائه آنها می تواند به عنوان رهاوردهاي اولیه درنظرگرفته شدهفو آغازي بر تحقیقات ضروري در کشور باشد.
•در استان آذربایجان غربی، روشفهاي سنتی و مدرن آبخیزداري مورد بررسی قرار گرفته است]بروشکه،له[ در این بررسی سازه هاي سنتی، کمترین و بیشترین بازده اقتصادي B/C فروش هاي فسنتی را برابر مفو غقغفو با متوسط هقمفگزارش کردهفاستچفمیزان رضایتمندي جامعه محلی از این اقدامات زقهذفدرصد زیاد و غقهشفدرصد متوسط به بالا ارزیابی شده است همچنین در این بررسی سازه هاي مدرن، کمترین و بیشترین بازده اقتصادي B/C را برابر هقلفو تقمفو با متوسط مقه گزارش کرده است میزان رضایتمندي جامعه محلی از این اقدامات لقهم درصد زیاد و درصد متوسط به بالا ارزیابی شده استچفبر این اساس، برتري روشفهاي سنتی نسبت به مدرن را گزارش کرده است .
•در استان کردستان، روشفهاي سنتی و مدرن آبخیزداري را در دو تحقیق متوالی مورد بررسی قرار گرفته است ]حبیبی،زهفو ذه[ این بررسی که با روش شناسی متفاوتی انجام گرفته است، در این مقایسه، روش هاي سنتی با بازده اقتصادي B/C بین هزقهفو مقت و روش هاي مدرن با بازده اقتصادي B/Cژفبین شقلفو تتقه گزارش کرده استچفدر این گزارش نیز روشفهاي سنتی به عنوان روشفهاي برتر معرفی شده است.
•براساس گزارش طرح تحقیقاتی که توسط فروغی و همکاران پفغهملففژ ارئه گردیده است هزینه متوسط یک متر مکعب آب براي سدهاي خاکی براساس قیمتهاي سال تهمل برابر هفت ریال و براساس قیمتهاي سال غهمل برابر ریال میباشدمتوسط قابلیت استحصال آب در طرحهاي
