بخشی از مقاله
چکیده:
کشور ایران در سال 2025 میلادی جزء کشورهای با بحران آب خواهد بود. رشد جمعیت، گسترش شهر نشینی، افزایش سطح رفاه و فرهنگ زندگی مردم، توسعه کشاورزی و پیشرفت صنایع، سبب افزایش تقاضای آب شده است. با توجه به اهمیت موضوع کمآبی در سطح ملی و بینالمللی، لزوم قرار گرفتن ایران، در بازار رقابت آب مشخص می-شود. کشت فراسرزمینی، در جا به جایی آب بینحوضهای، بازار گرمی دارد و در حال حاضر، در دولت های هوشمند و با تدبیر، جایگاه ویژهای یافته است. در این پژوهش با توجه به ناشناس بودن موضوع کشت فراسرزمینی در ایران، ضمن معرفی دقیق کشت فراسرزمینی به عنوان یک راهکار نجات ایران از بحران کم آبی، به بررسی بهترین مقصد، از بین کشور های دوست و مد نظر دولت ایران و بهترین محصول از لحاظ عملکرد، برای ورود کشور ایران به چرخه-ی کشت فراسرزمینی، پرداخته میشود. در انتها پیشنهادات ارائه میشوند تا در راهبردها و تصمیمات کلان در جهت نیل به افق مطلوب به کار گرفته شوند.
واژگان کلیدی: کشت فراسزمینی، سطح زیر کشت، عملکرد، گندم، جو، برنج، برزیل، قزاقستان
-1 مقدمه
کشت فراسرزمینی4، یکی از راهکار های ایجاد امنیت غذایی توسط دولت ها یا بخش خصوصی کشور های دیگر، در کشور های در حال توسعه و کشور هایی که از نظر تأمین غذایی دچار مشکل هستند، میباشد. بدین صورت که دولت ها یا شرکت های خصوصی، با اجاره یا خرید اراضی کشاورزی در کشور هایعمدتاً فقیر، اقدام به کشت محصولات مختلف کشاورزی میکنند و محصول آن را برای مصرف داخل یا فروش در بازار های جهانی، عرضه می-نمایند. بنابراین بسیاری از کشورها به اهمیت این مسئله پی برده و با توجه به محدودیت منابع داخلی - آب و زمین - ، اقدام به اجاره زمین های دیگر کشورها میکنند و از منابع آنها برای تولید محصولات زراعی و سوخت های زیستی بهره میبرند.
عاملی که بسیاری از تحلیلگران، پژوهشگران و کارشناسان زیست محیطی را نگران کرده است، ورود سرمایه گذاران خصوصی میباشد که با هدف افزایش صادرات و درآمد بیشتر و اجرای سیستم تک کشتی، تهدیدی بر امنیت غذایی بین المللی محسوب میشود. البته، عده ای دیگر نیز معتقدند سرمایه گذاری در این بخش، نوعی بازی" برد - برد " میباشد، بدین صورت که کشور سرمایه گذار با دسترسی به منابع غذایی بیشتر موجب تأمین امنیت غذایی میگردد و در کشور میزبان نیز علاوه بر افزایش درآمد های مالی، سبب بهبود زیرساخت های کشاورزی و افزایش فرصت های شغلی میشود. واگذاری این زمینهاعمدتاً براساس فروش، اجاره بیش از 50 سال و اجاره کمتر از 50 سال میباشد.
بر اساس گزارش کمیته توسعه و تجارت جهانی در سال 2008، بیشترین سرمایهگذاری خارجی جهت اجاره و یا خرید زمین در بین کشورهای آفریقایی با 14 و 6 میلیارد دلار، به ترتیب مربوط به سودان و تانزانیا بود. کشورهای حوزه خلیج فارس با توجه به محدودیت منابع آبی و خاکی، وابستگی بالایی به واردات مواد غذایی دارند؛ به طوری که بین سالهای 2002 تا 2007، واردات منابع غذایی آنها، از 8 به 20 میلیارد دلار افزایش یافت. بنابراین با توجه به دارا بودن ذخایر عظیم نفتی، اقدام به خرید زمین های زراعی برای تولید غذا در دیگر کشورها مینمایند. به طور مثال، کشور قطر که تنها 1 درصد زمین هایش قابلیت کشت محصول را دارد، اقدام به خرید زمین از ویتنام و کامبوج جهت کشت برنج و از سودان جهت کشت گیاهان گندم، ذرت و دانه های روغنی کرده است . - Danienl . S, 2011 -
کشت فراسرزمینی، در کنار مزایای بسیار زیادش، شرایطی نیز دارد که در هنگام اجرایی کردن آن باید مد نظر قرار گیرد. به طور مثال، سرعت بالا در حمل و نقل و توانایی در انتقال حجم بالای کالا، از جمله مواردی هستند که باید در انتخاب کشور های مقصد، مد نظر قرار گیرد. بنابراین اولویت با کشورهایی است که دارای مرز مشترک میباشند. همچنین باید در نظر داشت، بر اساس اصل مهم جلوگیری از وابسته شدن به یک منبع خاص، لازم است که کشت فراسرزمینی در چند کشور پیگیری شود تا از ایجاد وابستگی به یک کشور، جلوگیری شود - زند و همکاران، . - 93به طور کلی، کشت فراسرزمینی یک پدیده نو ظهور است که از یک طرف با تعامل منطقی بین کشور ها، دولت ها و مردم و از سوی دیگر با ترویج دیدگاه توسعه پایدار، در امنیت غذایی جهان، دریچه ای جدید به دنیای تجارت غیر مستقیم آب نیز میگشاید.
-2 مواد و روش ها
بررسی و تحلیلها در این مطالعه، بر اساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد - فائو - 1 می باشد؛ به گونه ای که برای دستیابی به اهداف مطالعه، سطح زیرکشت و میزان عملکرد سه محصول مهم - گندم، جو و برنج - در کشور-های دارای رابطه نزدیک با ایران، در یک دوره بیست ساله - از سال 1373 تا - 1393 جمع آوری شد . با توجه به تمایل وزارت جهاد کشاورزی جمهوری اسلامی ایران، مبنی بر امضای تفاهم نامه با برخی از کشورها، در خصوص آغاز کشت فراسرزمینی [2] ، کشورهای مورد بررسی در این پژوهش، برزیل و قزاقستان انتخاب شدند. از طرفی برای نمایان شدن بهتر نتایج، نمودارهای سطح زیر کشت و عملکرد محصولات مورد نظر، برای هر کشور، به صورت جداگانه رسم شد. سپس میزان عملکرد این محصولات در کشورهای مقصد، با عملکردشان در کشور ایران مقایسه میشوند.
-3 بحث و نتایج
-1-3 بررسی سطح زیر کشت و عملکرد سه محصول گندم، جو و برنج در کشور قزاقستان در کشور قزاقستان، در بین سه محصول مورد بحث، سطح زیر کشت گندم بیشترین است و با اختلاف قابل توجهی از سطح زیر کشت جو و برنج بیشتر است؛ به طوری که در بازه بیست ساله مورد مطالعه، دارای میانگین 11/826 میلیون هکتار بوده است - شکل. - 1 این در حالی است که میانگین سطح زیر کشت جو 2/124 میلیون هکتار و در کل بازه، از سطح زیر کشت گندم کمتر بوده است. سطح زیر کشت گندم در سال های اولیه مورد مطالعه یعنی از سال 1373 تا 1381 روند نزولی داشته و از سال 1381 تا 1393 روند صعودی داشته و نهاتاًی به همان مقدارش در سال 1373 رسیده است. در مورد سطح زیر کشت جو، به جز چهار سال ابتدای بازه مورد مطالعه که روند نزولی بوده است و به مقدار 2/777 میلیون هکتار رسیده، در بقیه بازه، تقرباًی همین مقدار حفظ شده است.
سطح زیر کشتبرنج نیز که نسبت به گندم و جو بسیار کمتر است، با میانگین 0/0008 میلیون هکتار، حوالی همین رقم میانگین، افزایش و کاهش جزئی یافته است - شکل . - 1در مورد عملکرد این سه محصول در کشور قزاقستان، همانطور که در شکل 2 دیده میشود، عملکرد گندم و جو املاًک باهم همپوشانی داشته و به ترتیب دارای میانگین 975/31 و 1101/68 کیلوگرم بر هکتار بوده است. عملکرد محصول برنج با میانگین 3266/16 کیلوگرم بر هکتار، با اختلاف قابل توجهی از عملکرد گندم و جو بالاتر بوده است و در بازه مورد مطالعه روند صعودی خوبی داشته است؛ به طوری که از 2713/3 کیلوگرم بر هکتار در سال 1373، به 3960/1 کیلوگرم بر هکتار در سال 1393 رسیده است.
-2-3 بررسی سطح زیر کشت و عملکرد سه محصول گندم، جو و برنج در کشور قزاقستان
در کشور برزیل، به جز سال آخر مورد مطالعه، در تمام سال ها سطح زیر کشت برنج بیشتر از دو محصول دیگر بوده و فقط در سال آخر، سطح زیر کشت گندم از برنج بیشتر بوده است. سطح زیر کشت جو در تمام بازه مورد نظر، به طور میانگین به میزان تقرباًی ثابت 0/0107 میلیون هکتار بوده است و نسبت به سطح زیر کشت گندم و برنج، با
