بخشی از مقاله
بررسی عوامل ایجاد بحران خشکسالی در خوزستان و ارائه ي راهکار در این زمینه
چکیده
خشکسالی یک خطر بی سروصدا در طبیعت است و منشاء اصلی آن کمبود بارش طی یک دوره طولانی از زمان است که معمولا یک فصل یا بیشتر میباشد. تعداد کل آسیب دیدگان از خشکسالی سالهاي 1966 تا 1988 بالغ بـر 1/5 میلیارد نفر بوده که %52 از آسیب دیدگان از بلایاي طبیعی را تشکیل میدهد.امروزه یک سـوم از جمعیـت جهان از نظر آبی در مضیقه هستند وتا سال 2025 از هر سه نفر، 2 نفر با کمبود آب مواجه خواهند بود. خوزستان با میزان بارندگی 255 میلیمتر در سال و میزان تبخیر 2044 میلیمتر در سال جزء منـاطق گـرم ایـران محسـوب میشود.با توجه به مطالعات صورت گرفتـه متوجـه شـدیم کـه خوزسـتان در سـال 1389شـدیدترین خشکسـالی رادریکصدسال گذشته تجربه خواهدکرد که ازنوع خشکسالی اقلیمی میباشد و آثارآن درسالهاي اخیـر برمنـابع آب - مراتع - کشاورزي چشم گیر بوده است. لذا باید تهدیـدهایی ماننـد پدیـده ي خشکسـالی را بـا ارائـه ي راهکارهاي علمی به فرصت تبدیل کنـیم کـه یکـی از اقـدامات مهـم در ایـن زمینـه تشـکیل سـتاد خشکسـالی میباشد .کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه به یک میزان از خشکسالی آسیب نمیبیننـد و ایـن نـه بـه خـاطر تفاوت در اقلیم است بلکه به علت تفاوت در مدیریت آنها میباشد .مدیریتی که هم اکنـون بـراي جلـوگیري و مقابله با خشکسالی در جریان می باشد ساخت سدهاي بیشتر،افزایش پروژه هـاي شـیرین کـردن آب و انجـام حفاري ها است در نتیجه اعمال این نوع مدیریت نه تنها مشکل حل نخواهد شد بلکه بهره برداري بیش از حد و ناپایدار از منابع آبی و نهایتا تشدید مشکل را نیز به دنبال خواهیم داشت.دولـت هـا بـراي متوقـف کـردن خشکسالی می بایست سه دسته از راهکار ها را در دستور کار خود قرار دهند:الف -مدیریت تقاضا،ب -مدیریت عرضه ،ج - مدیریت یکپارچه و پایدار منابع آبی. واضح است که افزایش استحصال آب راهکار مناسبی نخواهد بود.
کلید واژه ها : استان خوزستان ، خشکسالی، بحران آب ، خشکسالی اقلیمی ، گردوغبار
-1 مقدمه :
تغییرات اقلیمی یکی ازویژگیهاي طبیعی چرخه ي اتمسفري میباشـد کـه بـر اثـر آن ناهنجـاري هـا ویـا نوسـاناتی در رونـد پارامترهاي هواشناسی از جمله بارندگی و دما حاصل میشود این ناهنجاریها دربسیاري از نقـاط دنیـا شـدید اسـت و موجـب اختلال در اکوسیستم هاي طبیعی میگردد.خشکسالی ها نشـانه ي روشـنی از ایـن تغییـرات اقلیمـی میباشـد. [4] میـزان گـاز کربنیک و سایر گازهاي موجود در اتمسفر بعد از انقلاب صنعتی افزایش یافته است . مدلهاي شبیه سازي مختلف نشان داده اند که با افزایش گازکربنیک شرایط هیدرولوژیکی از قبیل بارندگی ، درجـه حـرارت و تبخیروتعـرق و روانـاب و...تغییـر میکند که به تبع آن وقوع یـا عـدم خشکسـالی نیـز قابـل بررسـی اسـت.[1] نوسـانات آب و هـوایی کـه باعـث بیابـان زایـی میشود،بیشتر به کاهش میزان بارندگی ،رطوبت ، افزایش دما و بویژه در تابسـتان افـزایش میـزان خشـکی ،تبخیـر و تعـرق ، وزش بادهاي گرم وسوزان وکاهش پوشش گیاهی ارتباط میابند . باد وآب به عنوان دوعامل اقلیمـی کـه داراي تغییـرات و نوسانات نسبتا زیادي هستند در شکل گیري مناطق خشک وبیابان و ژئومورفولوژي آنها نقـش بسـزایی را ایفـا میکنـد [ 6 ]. وقوع پدیده فرسایش آبی وبادي در گسترش بیابانها و از دست رفتن خاکهاي سطح الارضی حاصـل خیـز نقـش عمـده اي داشته و تبعات منفی خشکسالی را تشدید مینماید . [ 17 ]
-1-1 مفهوم خشکسالی:
براي هر منطقه از کره ي زمین تعریف متفاوتی از خشکسالی میتوان ارائه کرد . مثلا در شرایطی که 800 میلیمتر بارنـدگی سالیانه دربندر انزلی نشانگر دوران خشکی میباشد ، دربسیاري از نقاط کشور ایـران ایـن میـزان بـارش مبـین دوران ترسـالی وامیدواري کشاورزان و دامداران و دیگر اقشار جامعه میباشد . [28] به طور کلی 4 نوع خشکسالی داریم که عبارتند از: -1 خشکسالی هواشناسی -2 خشکسالی هیدرولوژیکی -3 خشکسالی کشاورزي -4 خشکسالی اقتصادي و فرهنگی [3] عوامل گوناگونی در خشکسالی دخالت دارند که عبارتند از :
-1 گرم شدن تدریجی هوا ،-2 فعل و انفعالات توده هاي هوایی وتـاثیر بـر فشـار دینـامیکی جنـوب حـاره اي ، -3 حوادث غیرمترقبه طبیعی سـرما و گرمـا و سـیل ، -4 تـاثیر کـرات بـه هـم دیگـر ، -5 آفـات و امـراض و شـیوع بیماریهــاي انســانی و دامــی ، -6 کمبــود ریــزش هــاي جــوي و پــراکنش آنهــا در منطقــه، -7 تخریــب پتانســیل بیولوژیکی در یک منطقه که بر اثر چراي بیش از حد دام رخ می دهد ، -8 قطع درختان ، -9 مـدیریت ضـعیف عملیات آبیاري[23]
-2-1 پیشینه تحقیق
امروزه در کشورهایی که پتانسیل بیشتري براي خشکسالی دارند برنامه ها و استراتژیهاي مناسب مبـارزه بـا خشکسـالی تدوین و به اجرا درآمده است از سال 1990 در کشورهایی چـون آمریکـا ، اسـترالیا و کانـادا و برخـی کشـورهاي اروپـایی منطقه مدیترانه این برنامه ها به صورت کاربردي به اجرا درآمده .در این کشورها الگوي تغییرات زمانی و مکانی خشکسالی ها و ویژگی هاي این پدیده مانند شدت ، مدت و فراوانی خشکسالی ها با استفاده از روشـهاي مناسـب مـورد بررسـی قـرار گرفته و نتایج آنها به صورت گزارش فنی و مقاله به چاپ رسیده است . [15] برخی از این اقدامات به شرح زیر میباشد : در استرالیا در طول پدیده ي خشکسالی براي تامین آب مورد نیاز بخش کشاورزان یک بورس به وجود آمده اسـت . در سـایر نقاط از جمله شیلی ، آفریقاي جنوبی و کالیفرنیا هم بازارهاي تجارت آب وجود دارد . اما در استرالیا این امر بسیار گسترده قانون مندتر است . تجارت آب این امکان را فراهم میکند که منابع آب به نحـو مطلـوب مصـرف شـوند. [ 9] بررسـی هـا نشان میدهد در کشورهاي بزرگتر مثل برزیل ، چین ، هند ، ایالات متحده یا استرالیا ، خشکسالی بـه نـدرت تمـام کشـور را تحت تاثیر قرار میدهد . تنوع اقلیمی و اندازه کشورهایی چون ایالات متحـده ، هـر سـال وقـوع خشکسـالی را در جـایی از کشور گریز ناپذیر می سازد. [ 10] این مسئله می تواند در مورد کشور ایران هم صادق باشد . ایجاد کمیته ها و گروه هـاي مختلف در برنامه ریزي و مدیریت هر مشکلی از اولین نیازها محسوب میشود.این گروه ها در وهلـه ي اول در کـار مطالعـه مشارکت میکنند . پس از مطالعه نوبت به برنامه ریزي میرسد. گام سوم اجراي برنامه ها و طرح هاي مورد نظـر اسـت . گـام نهایی که معمولا در طرح هاي مدیریتی فراموش میشود ارزیابی و شناسایی نقاط قوت و ضعف طرح هاست کـه در پـی آن بر طرف کردن نقاط ضعف و قوي تر کردن نقاط قوت نیز پیش می آید . ایـن مراحـل نهـایی را میتـوان بـه عنـوان مراحـل نگهداري طرح عنوان کرد . در ایالات متحده این کار به خوبی انجام گرفته است. [ 11] براي غلبـه بـر خشکسـالی ، چـین یک روش تلفیقی را اجرا کرده است کـه از ابعـاد مهندسـی ، قـانونی ، موسسـاتی ، اقتصـادي و فنـی تشـکیل میشـود.[28] بخشهاي اصلی این راهکارها در بخش ذیل به صـورت فهرسـت وار عبارتنـد از : -1 سـاخت سـامانه ي کنتـرل و مـدیریت خشکسالی به چهار شکل عمده ( توسعه ي سامانه هاي آبیاري ، حفاظت خـاك و آب ، توسـعه کشـاورزي دیـم و پـایش ، برنامه ریزي و مدیریت خشکسالی در طول دوره هاي خشک ) ، -2 بهبود کارایی مصرف آب به دو شیوه ( بهبود روشـهاي آبیاري ، ارتقاي سامانه ي تعرفه ي آب ) ، -3 ایجاد ظرفیت موسسـاتی بـراي مـدیریت خشکسـالی بـه دو طریـق ( تاسـیس سامانه کاهش خشکسالی و مقابله با سیل و سازمان دهی گروه هاي امـداد خشکسـالی در نـواحی روسـتایی ) ، -4 اقـدامات قانونی ، مقررات و سیاست . تنظیم قوانین و اجراي سیاستهاي مفید و لازم یکی دیگر از راهکارهاي مبارزه با خشکسالی در چین بوده است . با ذکر این موارد مختصر میتوان مقایسه اي کوچک انجام داد از آن چه در این کشورها انجام شده است و آنچه در حال حاضر در ایران وجود دارد . [ 12 ] کشور ایران با متوسط بارنـدگی 250 میلیمتـر سـالانه تقریبـا یـک چهـارم متوسط بارندگی جهان را دارد ، در حالی که حدود 4 برابر تبخیر و تعرق پتانسیل متوسط جهانی را داراست . بـدین ترتیـب ایران در یک کمربند خشک و نیمه خشک واقع شده است و ریسـک خشکسـالی در آن بسـیار بـالا اسـت ولـی بـه دلایـل گوناگون ( کوتاه بودن طول دوره ي آماري ایستگاه ها و پراکنش نامناسب آنها ، کمبود نیروي متخصص و امکانات رایانـه اي و نیز کم توجهی به پدیده ي خشکسالی) در گذشته مطالعات جامعی در زمینه ي خشکسالی به انجام نرسیده است و این مطالعات در طی 5 سال گذشته اغلب در قالب پایان نامه هاي دانشجویی به انجام رسیده است . [25] مهمتـرین چـالش هـاي پیش روي برنامه خشکسالی در کشور عبارتند از : -1 در دسترس نبودن داده هـاي بهنگـام یـا پوشـش مکـانی مناسـب ، -2 کمبود نیروي انسانی متخصص بویژه در مباحـث مـدیریت خشکسـالی ، -3 نبـود متـولی برنامـه ریـزي و مـدیریت ریسـک خشکسالی در کشور و حاکم بودن نگرش مدیریت بحران به جاي مدیریت ریسک خشکسالی در کشور . [ 22 ] با تصـمیم نمایندگان ویژه رئیس جمهور در ستاد کاهش آثار ناشی از خشکسالی ، مصوب شد که اعتبارات لازم براي استانهاي دچـار خشکسالی اختصاص یابد تا با رعایت قوانین و مقررات مربوط و احکام مقرر هزینه شود ، همچنین به دستگا ه هاي اجرایی استانی اجازه داده شد از اعتبارات تملک دارایی تا سقف 5 درصد جهت عملیات اضطراري خشکسـالی بـا پیشـنهاد رئـیس دستگاه مربوط و تصویب ستاد حوادث استان در قالب طرح مشخص اقدام کنند . [ 21 ]
-3-1 موقعیت جغرافیایی استان خوزستان
استان خوزستان با مساحت 64236 کیلومتر مربع د رجنوب غربی ایران در محدوده 47 درجه و 42 دقیقه تا 50 درجه و 39 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و 21 درجه و 58 دقیقه تا 32 درجه و 58 دقیقـه شـمالی از خـط اسـتوا قـرار دارد . [ 7 ] این استان 3746772 جمعیت دارد. اسـتان خوزسـتان در حـالی کـه قطـب کشـاورزي کشـور محسـوب میشـود همواره در سالهاي قبل با خشکسالی یا کم بارانی مواجه بوده و احتمالا این وضعیت براي سال آینده نیز ادامه خواهد داشت
. این استان تا%75 با پدیده خشکسالی و عواقب آن همبستگی دارد در حـالی کـه بـا پدیـده ترسـالی کـه سـال 88 بـه وقـوع پیوست و شاهد بارشهاي خوب باران و برف در استان بودیم حدود %30 همبستگی دارد.[ 8 ]
-2 مواد و روش ها :
با توجه به وقوع پدیده ي خشکسالی به شکل طبیعی در مناطق وسیعی از جهان و کشور ما و بالاخص استان خوزستان و شدت یافتن این پدیده در سال آبی جاري ( 1389-1388) و براي بررسی موضوع ضمن اخذ داده هاي آماري و وضـعیت اقلیمی استان از یک طرف و وضعیت آبهاي استان از نظر مساحت و کمیت آب از سمت دیگر و انجام بازدیـدهاي میـدانی از بیابابها ، دشتها و رودخانه هاي استان خوزستان تغییـرات حاصـله از پدیـده ي خشکسـالی مشـاهده گردیدنـد و سـپس بـا استفاده از نتایج مطالعات کتابخانه اي و تاثیرات بوجود آمده در اثر پدیده ي فوق در سایر کشورهاي جهـان ضـمن تحلیـل شرایط به بررسی تاثیرات پدیده ي خشکسالی بر محیط زیست استان خوزستان پرداخته شد .
-3 یافته ها و نتایج
-1-3 میزان بارندگی:
میزان بارندگی در ایران در 7 ماه از سال آبی 190 میلیارد متر مکعب معادل 115 میلیارد متـر مکعـب در گسـتره ي کشـور بوده است . این میزان نسبت به بارندگی 39 سال گذشته با % 42 ودر مقایسه با بارندگی سال گذشته با % 44 کمتر بوده اسـت
. در سال هاي 1378 و 1379 میانگین بارش 16 میلیمتر مکعب در اسفند و فروردین بوده است که سالهاي فـوق خشـکترین سالها طی 40 سال گذشته بوده است ، اما این رقم در سال آبی امسال فقط 8 میلی متر بوده است. [1] حجـم آب موجـود در پشت سدها 14 میلیارد متر مکعب برآورد شده که نسبت به سال گذشته که نزدیـک 23 میلیـارد متـر مکعـب بـود ، نزدیـک %40 کاهش نشان میدهد . همچنین حجم آب ذخیره شده در سدهاي کل ایران در حال حاضر14 میلیـارد مترمکعـب اعـلام شده است که نسبت به سال گذشته حدود %33 کاهش یافته است . حجم بارش برف و بـاران در سـال گذشـته 400 میلیـارد متر مکعب بوده است که از این مقدار 38 میلیارد متر مکعب جذب زمین ، 240 میلیارد مکعـب آن تبخیـر و مـابقی برسـطح زمین جاري شده است.[20]تبخیر سالانه در خوزستان 3 برابر متوسـط جهـانی و بـالغ بـر 3000 میلیمتـر اسـت . [ 7 ] ایـن در حالی است که هم میزان بارندگی و هم دفعات بارندگی در استان بسیار اندك است که در مقایسه با سایر استانها در نمـودار شماره ي 1 نشان داده شده است . ضمن آنکه این استان به طور متوسط هر 3 الی 5 سال با پدیده خشکسالی مواجـه میشـود ] [ 29 .بررسی هاي هواشناسی با استفاده از مدل هاي مختلف نشان داد که %25 بارندگی ها در سه ماهه فصل پاییز اتفـاق مـی افتد ودر اغلب نقاط کشور نرمال است ولی این به معنی از بین رفتن خشکسـالی نیسـت و کمبـود بارنـدگی در سـال قبـل را جبران نمیکند . [ 8 ] میزان اعتباري که براي سال89 براي استان در نظر گرفته شده 30 میلیارد تومان است. [25] خشکسالی دهه ي 80 ایران خشکسالی است که در سال 1386 آغاز گردید و سازمان هواشناسی ایران از ادامـه یـافتن آن بـراي 4 سـال یعنی تا پایان سال 1390 خبر داد . این رویداد همچنان ادامه دارد و تاکنون خسارات بسیاري را به ایـران وارد کـرده اسـت . مقامات دولتی این خشکسالی را شدیدترین خشکسالی در 40 سال اخیر ارزیابی کردند .(18)
نمودار شماره -1 مقایسه تغییرات بارش استانهاي مختلف کشور نسبت به میانگین دراز مدت آن از ابتداي مهر تا پایان مرداد )1389سازمان هواشناسی استان خوزستان)
نمودار شماره ي -2 در صد هر یک ا زکلاسهاي خشکسالی تا پایان مرداد ماه 1389 در ایران (سازمان هواشناسی خوزستان )
نمودار شماره ي -3 مقایسه ي تغییرات میزان بارش تجمعی ماه ها ي مختلف درسال آبی جاري با متوسط دراز مدت آن در خوزستان (سازمان هواشناسی خوزستان )
ازمطالعه ي نقشه هاي خشکسالی اطلاعاتی بدست آمده که در ذیل به آن اشاره میکنیم :
- خشکسالی بسیار شدید (کاهش بیش از 60 درصد از بارش نرمال ) : % 6/34 از سطح کشور را شامل میشود کـه اسـتانهاي خوزستان ، کرمان ، زابل ، بافق و نهبندان را در برگرفته است .
- خشکسالی شدید ( کاهش 45 تا 60 درصد بارش نرمال ) : % 17/8 از سطح کشور را در بر گرفته است که شامل استانهاي یزد ، فارس و نیمی از هرمزگان میباشد .
- خشکسالی متوسط ( کاهش 20 تا 45 درصد بارش نرمال ) : مساحتی در حدود 18/17 از کشور را در بر گرفته اسـت کـه شامل استانهاي اصفهان ، کرمان ، زاهدان ، خراسان جنوبی میباشد .
- خشکسالی خفیف ( کاهش کمتر از 20 درصد بارش نرمـال ) : ایـن خشکسـالی ماننـد کمربنـدي از بخـش شـمال شـرقی کشور به سمت جنوب غربی کشیده شده است که درصد قابل ملاحظه اي از کل ایران میباشد و 28/16 درصـد از مسـاحت کشور رادر بر میگیرد .
- میزان بارندگی متوسط کشور تا پایان مرداد ماه 226/1 1389 میلیمتر
- میزان بارندگی درازمدت کشور تا پایان مردادماه 220/6 1389 میلیمتر
