بخشی از مقاله
چکیده:
شاهنامه فردوسی، یک اثر حماسی برجسته است و از ویژگی های مهم آثار حماسی شرح نبردها و دلاوری های مختلف اقوام گذشته است و همچنین پرداختن به جنگ های گوناگون./بی شک جنگ، شگفت انگیزترین پدیده اجتماعی است که شاهنامه فردوسی از آن مستثنی نیست. یکی از اجزاء مهم جنگ شیوه جنگ کردن است که امروزه به آن تاکتیک گفته می شود از تاکتیک های مهم و برجسته جنگی در شاهنامه می توان به جنگ روانی اشاره کرد که حتی در ابتدایی ترین داستان های شاهنامه هم آنجایی که جنبه اسطوره و افسانه دارد هم به چشم میخورد جنگ روانی جنگی به قدمت تاریخ است که بسیاری از کشورها را به ورطه آشفتگی و تنش کشانده و اسیراضطراب روانی کرده حکیم توس در این اثر گران سنگ خود به روشهای مختلف جنگ روانی اشاره کرده و در داستانها از آنها بهره جسته است از جمله: غافلگیری، رجز، تفرقه، تبلیغات، تصویرسازی از دشمن و ...
که از آن میان می توان رجز را برجسته ترین شیوه جنگ روانی برشمرد که فردوسی در جای جای داستانها، به خصوص در قسمت پهلوانی از آن به منظور تضعیف روحیه حریف بهره برد. رجز نخستین مرحله از جنگ است که شاهان، پهلوانان و سرداران در شاهنامه از آن استفاده کرده اند و در سه قالب، تحقیر، تهدید و تفاخر نمود بارز دارد.رجز در شاهنامه محدود به دو یا سه بیت نمی شود و شامل چندین بیت دوسویه است ابتدا یکی از پهلوانان به رجزخوانی می پردازد سپس حریف در جواب او رجز می خواند و از توانایی های خود سخن به میان می آورد. یا او را تحقیر و تهدید مینماید.
واژگان کلیدی: رجز، شاهنامه، جنگ، حماسه
مقدمه:
یکی تاج یا بد یکی گور تنگ چنین است آغاز و فرجام جنگ - فردوسی، - 1389:575
با شکل گرفتن اولین اجتماعات بشری، پدیده جنگ نیز همواره به نوعی گریبان گیر انسان بوده است. با درنظرگرفتن اینکه انسان موجودی است مرکب از جسم و جان، اما تأثیرگذاری و تسلط بر بُعد روانی انسان، در جنگ میان دو طرف، از دور زمان همواره دارای اهمیت خاص بوده است، به طوری که در هر جنگی طرف مقابل، سعیبر آن دارد که علاوه بر غلبه بر بعد فیزیکی و جسم انسان، بُعد روانی او را به تسخیر درآورد و برای نیل به این مهم، از روش های مختلفی نیز بهره می جسته است. به طوری که به جرأت می توان گفت هر زمان که پیروزیفیزیکی بدون پیروزی روان حاصل می شد، این فتح و نصرات دوام و قوام چندانی نداشت و یا به راحتی بدست نمیآمد.»جنگ روانی شکلی از شکلهای نزاع بین دولتهاست که هر یک از طرفهای درگیر در آن، سعی میکند اراده خود را با استفاده از شیوهای غیر از شیوههای مسلحانه به دشمن تحمیل کند« - نصر، - 85 :1385
آنچه قابل تأکید است این است که انسان پدیده تأثیرگذاری جنبه روانی و استفاده از آن در جنگ و صلح و سیاسترا به تازگی کشف نکرده، بلکه کمتر برهه ای از تاریخ حیات سیاسی و نظامی بشر را می توان یافت که فارغ از اینعنصر باشد بنابراین هدف اقدامات روانی از جمله رجز، اگرچه متوجه جسم انسان نیست و روان و اندیشه انسان را تحت تأثیر قرار میدهد، و لیکن در ادامه توان جسمی او را نیز تحت شعاع قرار میدهد.فردوسی در شاهنامه خود بسیار زیبا به رجز و رجز خوانی پرداخته به طوری که خواننده، خود را در میان اتفاق هایی یک داستان احساس می کند و ..
رجز، از آداب مسلم جنگ، در شاهنامه بوده و تلاش برای حذف دیگری با این شیوه و به هر نام و بهانه ای مانندتحقیر هماورد، تهدید یا تفاخر هدف آن می باشد در واقع رجز خوانی بخشی از تاکتیک رزمی جنگ آوران برایدرهم شکستن روحیه دشمن است، رجز را می توان همچون نقابی دانست از طرفین نبرد جهت غلبه بر حریف که در زبان ظهور می نمود.
مسأله یا پرسش پژوهش:
-1 آیا رجزخوانی به عنوان شیوه ممتاز جنگ روانی در شاهنامه منجر به جنگ فیزیکی و نظامی میشود؟ -2 رجزخوانی در شاهنامه بیشتر بین چه کسانی اتفاق می افتد؟
هدف تحقیق:
هدف از این پژوهش طبقه بندی و تدوین انواع رجزهاست و دستیابی به این موضوع که رجزخوانی به عنوان یکی از رایج ترین و حماسی ترین شیوه های جنگ روانی در شاهنامه تا چه حد درشکست نیروهای مخالف تأثیرگذار است.
پیشینه تحقیق:
شاهنامه فردوسی برای اهل علم و ادب و ایرانیان و حتی جهانیان اهمیت فراوانی داشته و کتاب های بسیاری در مورد شاهنامه و ویژگی هایش نوشته شده که نمونههای برتر آن عبارتند از: زندگی و مرگ پهلوانان از دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن از رنگ گل تا رنج خار از دکتر قدمعلی سرامی همچنین کارهای پژوهشی و مقالات گوناگون در این زمینه صورت گرفته که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره میکنیم:فلاح قهرودی، غلامعلی - 1385 - ؛ »رجزخوانی در شاهنامه«، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی؛ ش : 54-55 که در این مقاله نویسنده پس از بحث معنای لغوی و اصطلاحی رجر و رجزخوانی، به اختصار به بررسی پیشینه تاریخی رجز در ادبیات یونان، عرب و ایران باستان و ادبیات سده های چهار و پنج هجری پرداخته و بر این باوراست که رجزخوانی جزء جدایی ناپذیر آثار حماسی - اسطوره ای و از مهم ترین موضوعات گفتگو در شاهنامه است.
همچنین رجز نزد مردم باستان، پیش درآمد نبرد، به ویژه نبرد تن به تن و نوعی مواجهه روانی برای تحقیر و تهدید دشمن و تقویت سپاه خودی است. ترمک، جابر - 1391 - ؛ »رجزخوانی زنان در شاهنامه«، مجله دانشکده ادبیات شیراز: نویسنده در این مقاله ابتدا به واکاوی رجز و رجزخوانی می پردازد و سپس ابیاتی از شاهنامه را که حکیم فرزانه طوسی تحت عنوان رجز مورداستفاده قرار داده بررسی می کند و گفتگو را یکی از عناصر بسیار مهم در داستان و منظومههای روایی میداند کههمیشه این گفتگوها رجزخوانی نیست و گاه وظیفه اطلاعرسانی دارند.نگارنده این مقاله بر اساس پژوهش قبلی خود تحت عنوان جنگ روانی در شاهنامه فردوسی که یکی از موضوعاتقابل بحث دنیای امروز است,قصد دارد به تبیین رجز و رجز خوانی به عنوان برجسته ترین ویژگی جنگ روانی بپردازد و با ذکر مثال هایی از اشعار شاهنامه خوانندگان را بیشتر با این مقوله آشنا سازد.
رجز چیست؟
رجز در لغت عبارت است از »شعری که به هنگام جنگ برای مفاخرت خوانند و یکی از بحرهای شعر که از تکرار »مستفعلن« سه یا چهار بار حاصل شود و رجز خواندن، خواندن شعر به هنگام جنگ برای مفاخرت و خودستایی« - معین، - 1639 :1375 در فرهنگ دهخدا هم رجز اینگونه تعریف شده:»رجز، بیت کوتاه و شعر کوتاه است. رجز در معنای مفاخره کردن و بیان مردانگی و شرافت خویشتن است وترکیباتی همچون رجز خواندن، رجز خوانی و رجز گویان از آن در زبان فارسی رواج یافته است« - دهخدا، :1349 - 85 اما در اصطلاح ادبی رجز را می توان شعری دانست که هدف آن مفاخره، مباهات و لاف زنی است در بیان مردانگییک شخص یا خاندانش که بیشتر در میدان جنگ بر زبان رانده می شد.از مهمترین موضوعات گفتگو در شاهنامه فردوسی رجز خوانی است و بیشتر در بخش پهلوانی شاهنامه با آن روبروهستیم.
معمولاً قبل از آغاز نبرد به ویژه نبردهای تن به تن، پهلوانان به رجزخوانی می پرداختند و با حربه نافذ تحقیر و تهدید و تفاخر، روان حریف را نشانه می رفتند به گونهای که آثار آن تا مدتها دامنگیر حریف بوده است. و اما قبل از شاهنامه، رجز و رجز خوانی ریشه در فرهنگ عرب داشت زیرا شرایط جغرافیایی و محیطی آنها بهگونه ای بود که برای حفظ بقای زندگی می بایست با طبیعت و انسان در نبرد باشند زندگی سخت و طاقت فرسای بیابانی و کمبود امکانات، از آنها انسانهایی ساخت که مدام با یکدیگر به نزاع می پرداختند از این رو، با مطالعه تاریخ پیش از ظهور اسلام به مواردی بر می خوریم که خونریزیها و کشتار، اغلب بر سر مسائل ناچیز و بی ارزش است که عربهای پیش از اسلام درباره این درگیریها، شعرها و رجزنامه هایی ساختند و این در واقع نقطه عطفی شدبرای رونق رجزخوانی و شعر در میان عربها و این نوع ادبیات را در بین آنان تقویت کرد.»اشعار حماسی یعنی قصاید و قطعاتی که از اعراب جاهلی و عهد اسلام به جای مانده است، بیشتر از مفاخرت فرد و قبیله حکایت می کند و معمولاً رجزهایی است که پهلوانان و مبارزان برابر صفوف دشمن بر زبان می آورند و
