بخشی از مقاله
چکیده:
از جمله موضوعات عمده و تاثیرگذار بر روند معکوس در رشد و توسعه هر منطقه، جنگ و درگیری فراملی محسوب می شود که در این بین تنش های بین المللی بیشترین تاثیر را خواهد داشت. در جنگ جهانی اول 1914-1918 - م - با وجود این که ایران بی طرفی خود را نسبت به موضعگیری های سیاسی اعلام کرده بود، اما خسارات اقتصادی- اجتماعی جبران ناپذیری در طول این جنگ بر مناطق گوناگون ایران و به ویژه خراسان وارد آمد. هدف این پژوهش با تکیه بر منابع کتابخانه ای و اسناد پاسخ به این پرسش می باشد که تحریم و قحطی حاصل از جنگ جهانی اول چه آثار و پیامدهایی در خراسان به همراه داشت؟
یافته ها حاکی از آن است که به دلیل ورود قوای بیگانه به خراسان و فقدان دولتی مقتدر، بی ثباتی چشمگیر ایجاد و ثمره آن وخامت اوضاع معیشتی مردم خراسان به خصوص اقاشر میانه و فرودست جامعه بود. در این راستا اقلام ضروری مورد نیاز برای امور مختلف و به ویژه ارتزاق -گاه به دلیل احتکار داخلی و گاه به واسطه سیاست های کشورهای متجاوز- کاهش و از دسترس خارج و نایاب گردید که ماحصل آن قحطی بزرگ و فراگیری در خراسان بود. متعاقبا تعداد بسیاری از مردم خراسان مرده و نیروی انسانی که موجب توسعه یک جامعه محسوب می گردد رو به افول نهاد. بر این اساس خراسان تا چند دهه پس از این جریان دچار رکود نسبی در عرصه پیشرفت گردید، که این امر منتج از گستره جنگ جهانی اول بود.
واژگان کلیدی: جنگجهانی اول، ایران، خراسان، قحطی و خشکسالی، توسعه و پیشرفت.
مقدمه
در روز بیست و هشتم ژوئن 1914م 1332 /ق، قتل آرشیدوک ولیعهد اتریش در سارایوو باعث گردید که اتریش به صربستان اولتیماتوم و در بیست و هشتم ژوئیه همان سال، اعلام جنگ اتریش و هنگری به صربستان، باعث بروز جنگ جهانی اول شد - ماله، . - 150 /4 :1344 جنگ به سرعت اکثر کشورهای جهان را در برگرفت. در این میان، هرچند ایران اعلام بی طرفی نمود، لیکن دولت های درگیر در جنگ، وقعی به آن نگذاردند - سازمان اسناد ملی، شناسه دستیابی 293/6138، برگ: 1؛ سازمان اسناد ملی، شناسه دستیابی 293/18765، برگ: . - 7 جنگ جهانی بر کلیه امور کشور، از جمله ارزاق عمومی و کالاهای اساسی، تأثیرات کمی و کیفی گذارد. کمبود مواد غذایی، مسأله نان و صف های طولانی نانوایی ها، قحطی و افزایش بی رویه قیمت ها، مردم را به سمت فقر، بیماری و سرانجام مرگ سوق داد.
در نیمه دوم سال 1916 م. در اثر جنگی که در خاک ایران، ابتدا میان ایرانیان و روس ها؛ و سپس میان روس ها و ترک های عثمانی درگرفته بود، مردم ایران با کمبود مواد غذایی و گرانی روبرو شدند. کمبود مواد غذایی، در پائیز 1917م. به قحطی انجامید. در بهار 1917م. تُرک های عثمانی خاک ایران را ترک کردند و به دنبال انقلاب روسیه، نیروهای این کشور نیز در پایان پائیز 1917م از ایران رفتند. از آن پس تنها انگلیس در ایران باقی ماند. بنابراین، ایران زمانی گرفتار فاجعه ای بزرگ گردید که تمام خاک ایران و کشورهای همجوارش در شرق و غرب، علاوه بر خلیج فارس، در اشغال نظامی انگلستان بود. این در حالی بود که انگلیسی ها نه تنها برای رفع مشکلات مردم ایران تدبیری نیندیشند، بلکه با خرید گسترده غله و مواد غذایی در ایران، وارد نکردن مواد غذایی از هند و بینالنهرین، ممانعت از ورود غذا از ایالات متحده آمریکا و اتخاذ سیاستهای مالی از جمله نپرداختن درآمدهای نفت به ایران این قحطی را شدت بخشیدند Potts, 2014: 2-3 - ؛Andreeva,2013: 415-41؛ Salehi,2009: 182-183 ؛ . - Keene, 2006: 2-3
بی تردید قحطی بزرگ 1917 تا 1919م. از بزرگ ترین فجایع تاریخ ایران و حتی فراتر از تمامی وقایع پیش از آن است؛ به گونه ای که قریب چهل درصد از جمعیت ایران به سبب گرسنگی و سوءتغذیه و بیماری های ناشی از آن از صحنه روزگار محو شدند - مجد،15 :1387 ؛ سازمان اسناد ملی، شناسه دستیابی 240/47450، برگ: 20؛ سازمان اسناد ملی، شناسه دستیابی 240/6253، برگ: . - 33 اخبار و گزارش های مربوط به این قحطی و تحریم در روزنامه های آن زمان بویژه »رعد«، »بهار«، »شرق ایران« و کتب تاریخی که به حوادث آن دوره پرداخته اند نظیر »قحطی بزرگ« تألیف محمد قلی مجد، تا حدودی منعکس شده است اما متاسفانه محققین معاصر کمتر به ابعاد این فاجعه بویژه در مشهد با تکیه بر اسناد پرداخته اند. از این رو بررسی آثار و ابعاد قحطی و تحریم ناشی از جنگ جهانی اول در خراسان، محور کار این مقاله می باشد.
اوضاع داخی مشهد در جنگ جهانی اول
در فاصله سال های 1331ق1914 /م. تا 1336ق1918 /م. و در خلال جنگ جهانی اول، اوضاع شهر مشهد در کمال پریشانی و اختلال بود. در اطراف این شهر و در مناطقی هم چون زشک و چناران و جام، اشرار محلی، مشغول خودسری و غارت بودند و در خود شهر هم »رفتار دوایر دولتی با اهالی کمتر از عملیات غارتگران زشک و بربری نبود، یک عده قشون روس ]قبل از شروع جنگ جهانی اول[ در داخل شهر اقامت داشتند و غالباً اشرار اطراف را، آن ها تحریک می کردند و در کارهای شخصی اشخاص و امور دوایر دولتی دخالت و حکومت می کردند. تروریست های شهری برای خود تجمعی تشکیل داده بودند و این وسیله بی شرفانه را برای خود اسباب ]سوء[ استفاده قرار داده بودند. یک عده از متنفذین و ملاکین شهر هم موقع را برای بسط تعدیات و ازدیات ثروت خود مناسب دیدند و تحت الحمایه روس ها و هواخواه انگلیس و حامی اشرار گردیدند.
خلاصه اوضاع این سنوات مشهد که منتهی به قحطی سخت و شدید و امراض عمومی وبا و حصبه شد، به قدری خراب و نابسامان بود که حتی الامکان باید از نوشتن آن ها خودداری کرد« - مدرس رضوی، . - 233- 234 :1378در این زمان حاکم خراسان، سلطان حسین میرزا نیرالدوله بود که پس از واقعه گلوله باران حرم و گنبد رضوی، جانشین علی نقی میرزا رکن الدوله شده بود. نیرالدوله به جای آن که به فکر عمران و آبادی مشهد باشد، بیشتر به فکر انتقام گیری از کسانی بود که در دوره اول حکومت او در خراسان، در خلال سال های 1321 - 1318ق. و در جریان بلوای نان، شورشی را بر ضد او رهبری کرده بودند.1 یکی از مشکلات مشهد در این دوره و مصادف با جنگ جهانی اول، درگیری های اتباع کشورهای درگیر در جنگ، در مشهد بود. در سوم آبان 1293 ش1332 /ق. سه سالدات روس به مغازه »هفمان2«، تبعه آلمانی ساکن مشهد رفته، وی را مورد ضرب و شتم قرار دادند که منجر به فوت او شد - جلالی، . - 26 :1377
با شروع جنگ جهانی اول، نیروهای روس مجدد وارد مشهد گردیده و علاوه بر اشغال مشهد تا قائنات نیز پیشروی کردند. وجود یک پادگان نظامی روسی با چندصد سواره نظام در شهر مشهد، نشان از اشغال نظامی مجدد این شهر داشت. این حضور نظامی با توجه به سوء رفتار مأمورین و اتباع روس در عصر مشروطیت، از نظر اجتماعی باعث نگرانی مردم مشهد شده بود. بر مبنای گزارش عبدالکریم، کارگزار وزارت امور خارجه در مشهد، طی تلگراف 24 شوال 1335ق1296 /ش، حضور نیروهای روس باعث وحشت عمومی مردم شده بود. وی برای جلوگیری از تکرار وقایع ناخوشایندی که قبلاً توسط روس ها شکل گرفته بود، پیشنهاد کرده بود که روس ها از محدوده شهر مقدس مشهد خارج شوند. اگرچه ژنرال کنسول روس در این زمینه قول مساعد داده بود، اما نگرانی مردم مشهد از حضور روس ها هم چنان رو به افزایش بود. نارضایتی مردم و به ویژه مشکل کمبود نان که در این زمان مردم مشهد را آزار می داد، می توانست با ارتکاب خلافی از طرف نیروهای روسی، منجر به حوادث دیگری شود - سازمان اسناد ملی، شناسه دستیابی 240/2891، برگ: . - 11-8
.1 مهم ترین خدمتی که نیرالدوله در دوره چهارساله حکومت خود در مشهد انجام داد، احداث منبع آب و انتقال آب آن به مسجد گوهرشاد بود. شرح این اقدام و نیز اشعار شاعران و سخنان خطیبان مشهد در وصف این اقدام را میرزا فضل الله بدایع نگار در کتابچه ای با عنوان آب زندگانی گردآوری نموده و به چاپ رسانده است - بدایع نگار، . - 3-1324:13 بعد از رفتن نیرالدوله از خراسان محمدعلی قائم مقام، صاحب اصلی شرکت آب منبع شمرده می شد. آب این منبع به دلیل انشعابات زیادی که به مردم فروخته شده بود بعد از مدتی دیگر به مسجد گوهرشاد نمی رسید. اقدامات قائم مقام در احداث قنات جدید نیز مشکلی را حل نکرد - سیدی، . - 312 :1386
با این همه سالدات های روسی در بسیاری از شب ها در کوچه و بازار راه را بر عابرین گرفته و اموال و اشیای آنان را به زور تصاحب می کردند. بسیاری از دعاوی حقوقی که در کارگزاری ها رسیدگی می شد با توجه به این که برخی از طرفین دعوا خود را تبعه یا تحت الحمایه روس و انگلیس معرفی می کردند، عموماً به نفع وابستگان به بیگانه خاتمه می یافت - مدرس رضوی، . - 234- 235 :1378 حضور روس ها در این مدت تأثیرات فراوانی در مشهد به جا گذاشته بود. گزارش یکی از اروپائیانی که در شعبان 1335ق1917 /م از مشهد عبور کرده درباره این تأثیر چنین است: »بسیاری از مغازه ها ]در مشهد[ تابلوی روسی دارد و زبان روسی را خیلی ها یاد گرفته اند و در معامله های خود با روس های ساکن شهر به راحتی با آن تکلم می کنند [...] مصرف بالقوه روبل ادامه دارد و نمایش قدرت هنوز دیده می شود «[...] - هیل، . - 153 :1378
اما وقوع انقلاب اکتبر 1917 م. و تحولات داخلی روسیه، به یک باره موقعیت روسیه را در جنگ جهانی اول تغییر و باعث فراخوان نیروهای نظامی روسیه شد. هرچند حضور روس ها در مشهد نتایج زیان باری برای مردم این شهر داشت، کارگزاران سیاست روسیه در این شهر برای کم رنگ نشان دادن این نتایج، دست به انجام برخی از اقدامات اجتماعی و فرهنگی زدند. تأسیس درمانگاه خیریه عمومی که روزانه حدود 40 تا 50 نفر بیمار را پذیرش می کرد و در سال 1318ق. توسط دکتر »پالکونیک ستیف اف «1 تأسیس شده بود، گشایش شعبه بانک استقراضی روسیه و احداث درمانگاه بانک که علاوه بر اتباع روسی به مردم مشهد نیز خدمات ارائه می کرد و بعد از پیروزی انقلاب بلشویکی به ایران واگذار شد، راه اندازی سالن تئاتر و سینما و نیز رواج فن عکاسی در مشهد در زمره این کوشش ها بود - ماربرلی، 369 :1369 ؛ ریاضی هروی، 28 :1372؛ شاهدی، 123 :1381 ؛ نوزانی، 136 :1369؛ سازمان اسناد ملی، شناسه دستیابی 360/7927، برگ: . - 2-3
اما با خروج روس ها از خراسان و مشهد، زمینه برای حضور پررنگ انگلیسی ها در مشهد مهیا گردید. انگلیسی ها که به شدت نگران از گسترش تفکرات بلشویکی در ایالات ایرانی همجوار روسیه بودند، به منظور جلوگیری از صدور انقلاب و تفکرات کمونیستی اقدامات متعددی را در پیش گرفتند. پُر کردن جای خالی روس ها در مشهد یکی از این سیاست ها بود که مشکلات زیادی را برای مردم به دنبال آورد. حکومت خراسان در خلال این سال های پرآشوب، همچنان در اختیار شاهزادگان بی کفایت قاجاری بود که با سوء مدیریت خود، زمینه های عقب ماندگی بیشتر مشهد و خراسان را فراهم آورده بودند. بعد از سلطان حسین میرزا نیرالدوله، ناصرالدین میرزا پسر مظفرالدین شاه به عنوان استاندار خراسان منصوب شد که به مدت یک سال این منصب را داشت و در سال 1335ق جای خود را به عمویش کامران میرزا نایب السلطنه داد - میرنا، . - 278/1 :1373
کامران میرزا که حدود دو سال تا اوایل سال 1337ق حاکم خراسان بود، با مدیریت ضعیف خود اوضاع خراسان را بیش ازپیش نابسامان کرد؛ چنانکه مدرس رضوی می نویسد: »کامران میرزای نایب السلطنه که در سال 1335ق. به ایالت خراسان منصوب شد، خرابی اوضاع و پریشانی احوال مردم این سامان تکمیل شد. کارهای شهر به دست یک عده اصناف افتاده بود که به نام لیدر حزب یا عضو کمیته دائماً مشغول دوندگی و هوچیگری بودند. زشکی ها و اشرار کوهپایه و کردهای قوچانی هر کدام یک ناحیه را اشغال کرده بودند و دهات اطراف را غارت می کردند. اگر بخواهیم جزئیات قضایا و فجایع این چند ساله را به تفصیل بنویسیم گذشته از آنکه خیلی ملال آور است از نزاکت هم خارج است« - مدرس رضوی، . - 234- 235 :1378
گرانی اجناس و قحطی که از اوایل سال 1335ق. شروع شده بود، در ماه های آخر این سال به اوج رسید. قیمت گندم هر خرواری یکصد و بیست تومان شد و سایر اجناس نیز به همین نسبت گران شدند. علاوه بر گرانی و قحطی، وبا و حصبه نیز شایع شد و جان بسیاری از این مردمان را گرفت، به گونه ای که مردم بی بضاعت از گرسنگی و بیماری در کوچه و بازار جان می دادند. در این شرایط، کامران میرزا از حکومت خراسان عزل شد و چند نفر پشت سر هم به عنوان استاندار خراسان منصوب شدند و سپس استعفا دادند و سرانجام نوبت به احمد قوام السلطنه رسید. قوام السلطنه که شاهزاده قاجاری نبود و در زمره روشنفکران شمرده می شد در این شرایط بحرانی وارد خراسان شد - صادقی باجگیران، . - 235 :1388خراسان در این روزگار یکی از نابسامان ترین ایالت های ایران بود. این ایالت از حساس ترین مناطق مورد اصطکاک سیاست های روس و انگلیس در خاورمیانه به شمار می رفت. وقوع انقلاب بلشویکی 1917م. روسیه نه تنها تأثیری در رفع
