بخشی از مقاله
چکیده
یکی از ویژگیهای منحصفردِبه شعرِ مقاومت و به تبع آن، شعر انقلاب، رجز و رجزخوانی و نیز کارکردهای مهم آن است. رجز آثادر ادبی گذشته غالباً در نوعِ ادبی حماسه وجود داشته است؛ حتی در میدانهای جنگ نیز پهلوانان نخست به رجزخوانی با حریف خود میپرداختند و تلاش میکردند با آن، دمنان را دچار رعب و وحشت کنند و در عین حال، روحیه نیروهای خودی را افزایش دهند. در این مقاله به بررسی کارکردهای رجز در شعر شاعر انقلابی، طاهره صفّارزاده، پرداخته شده است.صفّارزاده به منزله شاعری که شعرش در خدمت اجتماع و مردم است، کوشیده با سلاحِ شعر و واژه، روحیه دشمنستیزی را در جامعه ایران بالا ببرد و دشمنان را نیز به نوعی تهدید و تحقیر نماید.
کلید واژهها: رجز، شعر مقاومت، شعر انقلاب، طاهره صفارزاده.
.1 مقدمه
.1,1 تعریف رجز
لغتنامههای فارسی، رجز را شعری خواندهاند که برای مفاخره بیان میشود. »اصل رجز در لغت متابعت حرکات است به همین در سخن عربها آمده که شعر رجز زمانی به این نام خوانده میشود که هنگام برخاستن پاهایش لرزان است.« - فراهیدی، :1367 ج6، . - 175 معنای لغوی کلمه رجز در عربی عبارت است دردیاز» که در عَجُز شتر اصابت میکند. همچنین در معنای اضطراب پای شتر، سکندری خوردن و خلف وعده نیز آمده است« - ابنمنظور، :1967 ذیل رجز - . همچنین این واژه »سرعت و اضطراب« نیز معنا شده است. - مصاحب، :1356 ذیل رجز - . »رجز در عروض به شعری اطلاق میشود که مستفعلن در آن شش بار تکرار میشود و به بحر و رجز معروف است« - معلوف، :1379 رجز - ؛ اما در اصطلاح فارسی فرهنگها رجز را شعری خواندهاند که برای مفاخره بیان میشود. فخرفروشی و تعریف از شجاعت و شرافت خود است. ر.ک - دهخدا، :1377 ذیل رجز - . همچنین »خواندن اشعار به هنگام نبرد جهت مفاخرت، عمل رجزخواندن است.« - عمید، :1371 رجز - .
»رجز، ارجوزه، نوعی از شعر است که در آن از جنگها و دلاوریها سخن میرود. - معین، :1384 ذیل حماسه - . برای تعریف جامعتر از رجز میتوان رجز را سخنانی نامید که »هماوردان پیش از نبرد برای ایجاد رعب و وحشت در حریفان و تحقیر و ترساندن دشمنان و تضعیف روحیه آنان بر زبان میآوردند.« - ستوده، . - 237 :1374 بنابراین رجز در فرهنگ عامیانه به اشعاری تلقی میشود که در جنگها برای بیان فضایل و برتری هماوردان و تضعیف روحیه دشمن با بیان تواناییها و اصل و نسب است. رجزخوانی از آداب مسلم جنگ بوده و دو مبارز ناگزیر از پرداختن به آن قبل از نبرد بودهاند. در واقع رجزخوانی بخشی از تاکتیک رزمی جنگاوران برای درهمشکستن روحیه دشمن است.
از دیدگاه روانشناختی در رجزخوانی از یک سو میتوان غرور گوینده و اطمینان او از شکست دادن حریف را مدنظر داشت و از سوی دیگر دلهره و ترس پنهانی گوینده را از شکست خوردن در ورای سخنان او دریافت و رجزخوانی را پوششی برای پنهان ساختن این ترس دانست. ر.ک - فلاح، . - 108 :1385 و - صفا، » . - 26 :1363رجز سخنانی - منظوم یا منثور - است که با آغاز جنگ - هر نوع درگیری و کشمکش، حتی قبل از صفآرایی ظاهری در میدان نبرد - به کار گرفته میشود. این سخنان، یا بین دو نیروی متخاصم - هماورد - درمیگیرد، یا بین نیروهای غیرمتخاصم و خودی؛ و هدف نهایی آن یا تعضیف روحیه حریف و تهدید و تحزیر او از جنگ است یا تقویت روحیه مخاطب و تشویق و تحریک او به جنگ« - شاهحسینی، . - 71 :1385
همانگونه که از سخنان مطرح شده آشکار میشود، رجز و رجزخوانی غالباً در هنگام جنگها و نبردها کاربرد داشته است. به همین دلیل است که »یکی از اجزای لاینفک حماسهها و آثار حماسی را رجز و رجزخوانی پهلوانان تشکیل داده است. رجزخوانی از مختصات سبکی حماسه به شمار میرود.« - شمیسا، . - 99 :1373 بنابراین یکی از قواعدی که در جنگها و حماسهها کاربرد بسیار داشته و در نبردهای پیشرفته امروزی نیز کاربرد دارد، رجزخوانی است و به همین دلیل، حماسههای بزرگ جهان، سرشار از رجزهای پرشور و دلانگیز پهلوانان است. در دوران معاصر و تهاجم عراق به سرزمین ایران شاعران انقلابی تلاش کردهاند با شمشیر شعر و سخن، رسالت و وظیفه شاعری خود را که عبارت است از در خدمت مردم و اجتماع بودن به نحو
احسن به انجام رسانند.
پیشینه تحقیق: درباره رجز و رجزخوانی در شعر مقاومت، تا کنون مقالهای نوشته نشده است. غالب مقالاتی که درباره رجز نوشته شده، بیشتر درباره متون کهن از جمله شاهنامه فردوسی است.
.2,1 قواعد رجزخوانی در نبردها
»قاعده رجز در جنگ خواندن اشعار ارتجالی است که جنگجو در مفاخرت و یا ستایش قبیله خویش و یا هجو طرف مقابل و قبیله او با وزن و آهنگ حماسی میخواند« - شهیدی صالحی، 1379، ج. - 178 :8 بنابراین پس از ظهور اسلام در جنگهای صدراسلام رجز و رجزخوانی وجود داشته و افراد تأثیرگذاری از قبیل حضرت علیع و حمزه سیدالشهداء در جنگها به رجزخوانی میپرداختند. »رجز در عصر جاهلی در میان اعراب کاربرد فراوانی داشت، اما کاربردش در میدان نبرد فراوانتر بود. رجز بعد ازاسلام نیز از بین نرفت و متناسب با روح جامعه اسلامی تغییر کرد« - فوادیان، . - 28 :1389 در جریان جنگ اُحُد مسلمانان اشعار کفار را با شعر پاسخ میدادند و بدین وسیله منطق قوی و عالی خود را تبیین میکردند.
»در جریان جنگ جمل - حکیمبنمناف - با خواندن اشعاری روح تازهای در کالبد یاران حضرت علیع میدمید. از این رو سرودن شعر در میان کارزار تأثیر مهمی میگذارد« - نوروزی، . - 65 :1372در جنگها و نبردهای قدیم که اغلب به صورت تنبهتن بوده و سربازان به نبرد روبهرو میپرداختهاند. غالباً گفتگوهایی که صورت میگرفته و به مقاصد تحقیر دشمن و ترساندن وی انجام میشده، رجزگونه بوده است و از مصادیق رجزخواندن به حساب میآمده است. »در داستانهای کهن حماسی، گفتگوی قهرمانان زمینهساز رجزخوانی است. رجزخوانی در حقیقت، گونهای مناظره است که در هنگام رزم و عموماً پیش از آغاز نبرد بر زبان مبارزان جاری میشود.« - فلاح، . - 108 :1385
