بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله، مروری بر روشهای مختلف جمع آوری آب برای حیات وحش در منطقه خشکی مانند ایران ارائه شده است. در این راستا جدیدترین روشها که شامل شیرین سازی، استفاده از سطوح صخرهها، پمپهای بادی و خورشیدی است ارائه شده است. هر روش به پارامترهای خاصی نیاز دارد که تنها در صورت برآورده شدن این پارامترها، پتانسیل خود را نشان خواهند داد. همچنین در استفاده از این روشها بایستی از قبل کمبود آب منطقه و پتانسیل هر روش در پر نمودن خلأ در منابع آب منطقه، مد نظر قرار گیرد. علاوه بر آن در نهایت امر، استفاده از نظرات کارشناسی در زمینه حیات وحش، علاوه بر جوانب فنی باید در برنامهها گنجانده شود. به همین خاطر تأمین آب برای حیات وحش، امری بین رشتهای بوده و نیازمند دخالت افراد زیادی خواهد بود. در نهایت مقاله حاضر با رویکردی جامع، به بیان روشهای موجود و کاربردی در زمینه تأمین آب شرب برای حیات وحش پرداخته است.
مقدمه
بیش از 95 درصد از سطح غرب آسیا و شمال آفریقا از سرزمینهای خشک پوشیده شده است. این نواحی دارای اقلیم مدیترانهای، زمستانهای سرد و بارانی و تابستان های گرم و خشک هستند. بارش این اراضی بسیار کم 100 - تا 600 میلیمتر در سال - است و دارای منابع آب تجدید شونده اندکی هستند. بیش از 75 درصد از آب این مناطق برای کشاورزی مصرف میشود و رقابت سایر صنایع و بخشها بر سر آب با بخش کشاورزی نیز هر ساله بیشتر شده و میزان آب کمتری در دسترس قرار می گیرد .[2]
در مناطق خشک و نیمه خشک بارندگی کم، نامطمئن و دارای توزیع زمانی نامناسب است و عمده بارش به خاطر عوامل مختلفی از جمله کمبود پوشش گیاهی و شدت زیاد بارش به رواناب تبدیل میشود. مثلاً 10 میلی متر بارش در این مناطق قادر است 100 هزار لیتر رواناب در هکتار تولید کند. از طرفی تبخیر در این مناطق بسیار بالا بوده و همین میزان کم بارش را نیز از دسترس خارج خواهد کرد. برداشت این میزان آب می- تواند در مناطقی که به سایر منابع آب دسترسی نیست یا به دلیل هزینه یا کیفیت پایین آب زیر زمینی نمی-توان چاه احداث نمود، بسیار مفید باشد. با برداشت این آب میتوان آب مورد نیاز روستاها، مدارس، خانهها، باغات کوچک، دام و حیات وحش را تأمین کرد.
به همین خاطر است که استفاده از سیستمهای استحصال آب از گذشتهای دور در این مناطق رواج یافته تا بتوان به طرق مختلف این آب را جمع آوری کرده و در مواقع نیاز مورد استفاده قرار داد. از جمله مهمترین روش های ذخیره این آب می توان به نفوذ آن در خاک و یا ذخیره رواناب اشاره کرد .[3] با توجه به مطالب بیان شده، اگر بخواهیم تعریفی اولیه و بسیار کلی از سیستمهای استحصال آب ارائه دهیم "به روشهای جمعآوری و ذخیره آب گویند که آب ذخیره شده بعدها برای رفع نیازهای دام، حیات وحش، کشاورزی و استفادههای محلی مورد استفاده قرار خواهد گرفت". استحصال آب روشی برای توسعه منابع آب سطحی با هدف افزایش کمیت و کیفیت منابع آب موجود است .[4]
سیستمهای استحصال آب تاریخچه دیرینهای دارند. هدف اصلی این سیستمها، در اصل رفع نیازهای انسان بوده و میباشد. برخی از سیستمهای استحصال آب در فلسطین اشغالی بالغ بر 4000 سال قدمت دارند و عمده کاربرد آنها در کشاورزی بوده است. ساکنان مناطق بیابانی در قرون گذشته توانستهاند با هدایت آب باران بر روی شیب، آب مورد نیاز برخی مزارع خود را تأمین نمایند. اما امروزه کشاورزان از روشهای پیشرفتهتری برای برداشت آب باران استفاده میکنند.
آب بدست آمده از این سیستمها قادر است بسیاری از نیازها را برآورده سازد. مثلاً حوزه آبگیری با مساحت 2400 متر مربع با بارش 300 میلیمتر در سال در کشور استرالیا قادر است آب مورد نیاز 6 نفر، 10 اسب، 2گاو، 150 گوسفند را تأمین نماید حتی در سالهایی که کمترین بارش اتفاق بیافتد نیز توان این سیستمها بسیار بالا است . [5] قبل از سال 1950، بدلیل هزینه زیاد این روشها، عمده سازمانها راغب به تأسیس ساختارهای استحصال آب نبودند. اما پس از این سال با کاهش هزینه و پیدایش برخی روش-های موثر و آسان، کاربرد این سیستمها نیز رونق دوبارهای یافت. یکی از گستردهترین موارد استحصال آب را میتوان در غرب استرالیا یافت که چندین هزار هکتار سطح آبگیر سیمانی یا آسفالتی یا فشرده شده در خود جای داده است .
[6] پس از آن نیزدر نشست عمومی سازمان ملل در سال 2003، ت صمیم بر این شد تا دوره 2010 تا 2015 را به عنوان برهه مقابله با بحران آبی معرفی نمایند. در این نشست آب به عنوان یکی از مهمترین لازمههای رسیدن به توسعه پایدار و حفظ تمامیت و ثبات محیط زیست معرفی شد .[7] علاوه بر کاربرد کشاورزی، اخیراً کاربرد این روشها برای جمع آوری آب برای دام و حیات وحش و مصارف خانگی نیز مورد توجه بیشتری واقع شده است .[8]
آب مهمترین جزء تشکیل دهنده بدن جانوران است. بسیاری از فعالیتهای فیزیولوژیک، مانند دفع گرما، تولید شیر، دفع مواد زائد و هضم و جذب غذا به آب نیازمند است. در دوره خشکسالی، حتی برخی حیوانات بسیار سازگار با این شرایط نیز ممکن است قادر به بقا نباشند. برخی دیگر نیز ممکن است قادر به تولید مثل نباشند و بسیاری از حیوانات جوان نیز قادر نخواهند بود از این دوره زنده بیرون بیایند. بنابراین کمبود آب در مناطق خشک تهدید مهمی برای حیات وحش بوده [9 ] و استحصال آب به روشهای مختلف خواهد توانست از عواقب آن بکاهد.
شاید بیش از هزار سیستم جمع آوری آب در مناطق غربی آمریکا تأسیس شده تا آب مورد نیاز حیات وحش را فراهم آورد .[10 ] زمانی که سایر منابع آب در دسترس دچار نقصان شوند، جمع آوری و ذخیره آب میتواند منبع مکمل بسیار مهمی برای تأمین آب حیات وحش و دام باشد .[11] کمبود آب در مناطق خشک سبب میشود که در مواقع کم آبی تلفات حیات وحش بالا رفته و همچنینی زیستگاه آن بسیار محدود شود.
انواع سیستمهای جمع آوری آب
سیستم های استحصال آب را می توان بر سه دسته دانست. هر کدام از این گروهها نیز زیر گروههای خود را خواهند داشت. انواع سیستمهای استحصال آب عبارتند از استحصال رواناب سطحی و رطوبت موجود در هوا، استحصال آب باران و استحصال آب زیر زمینی .[12]
لازمه های استحصال آب
از مهمترین فاکتورهایی که در انتخاب سیستم استحصال آب باید بدان توجه داشت به موارد زیر اشاره میشود:
- بارش : استفاده از سیستمهای استحصال آب به محدودیت و عدم اطمینان به بارش بستگی دارد بنابراین درک دینامیک بارش میتواند در انتخاب روش جمع آوری آب موثر باشد.
- پوشش گیاهی : احداث سطح آبگیر و هدایت آب به مخزن، و از طرفی پاکسازی سطح آبگیر از پوشش گیاهی به نیروی کاری زیادی نیاز دارد. حضور پوشش گیاهی در سطح آبگیر بر تولید رواناب اثرگذار بوده و قبل از احداث سیستم باید مد نظر قرار گیرد تا در آینده مشکلات کمتری پیش آید. همچنین در تعیین اندازه سیستم باید به نیروی کاری مورد نیاز برای نگهداری سیستم توجه نمود. ممکن است در یک واقعه بارش سیستم آسیب ببیند بنابراین همیشه به بازبینی نیاز است.
- توپوگرافی و ناهمواری سطح زمین : مهمترین عامل توپوگرافیک دخیل در امر استحصال آب را میتوان شیب دانست که می تواند بر نوع و اندازه سطح آبگیر سیستم اثرگذار باشد.
- نوع و عمق خاک : نوع خاک میتواند در تعیین میزان نفوذپذیری و تولید رواناب و توانایی ذخیره آب در پروفیل خاک مهم باشد.
