بخشی از مقاله
چکیده
محدوده مورد بررسی به مساحت 7560/6 هکتار در استان کرمان و در قسمت جنوب و جنوب شرقی شهر بم واقع شده است. این محدوده شامل تعدادی آبراهه اصلی موازی و انشعابات آنها می باشد که در جهت کلی جنوب به شمال بر روی پادگانه های آبرفتی قدیمی و جوان جریان دارند. در اثر بارندگی های با شدت بالا، حجم قابل توجهی رواناب تولید می گردد که به شکل سیلاب از بخشهای جنوبی وارد شهر بم شده و خسارات فراوانی را به مناطق مسکونی و تجاری واقع در کمربندی این شهر وارد می نماید.
در این بررسی سعی گردیده است تا با تکیه بر معیارهای زمین شناسی و هیدروژئولوژیکی عرصه های مناسب جهت پخش سیلاب مشخص گردد تا علاوه بر مهار سیلاب، آبخوان آب زیرزمینی منطقه نیز تغذیه گردد. از جمله مهمترین این معیارها میتوان به نوع پادگانه های آبرفتی، نوع آبخوان، نفوذپذیری سطحی، قابلیت انتقال آبخوان، کیفیت آبرفت، کیفیت آب زیرزمینی، شیب توپوگرافی و ضخامت زون غیر اشباع و عمق سنگ کف می باشد.
در ادامه با استفاده از روش وزن دهی دودوئی، اهمیت کلاسهای موجود در هر یک از لایه های اطلاعاتی مشخص گردیده است. جهت تلفیق لایه های اطلاعاتی از روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است، به این ترتیب که معیارهای مکان یابی به ترتیب اهمیت شان در درخت تصمیم گیری قرار گرفته و وزنهای آنها مشخص شده است. در ادامه در محیط GIS این لایه های اطلاعاتی به شکل رستری با یکدیگر تلفیق گردیده و شاخص تناسب برای هر سلول - pixel - محاسبه شده است.
مقدمه
با توجه به شرایط اقلیمی، بخش مهمی از کشور جزء مناطق خشک و نیمه خشک بشمار می رود و از ویژگیهای این مناطق علاوه بر قلت بارندگی سالانه، نزول بارشهایی با شدت نسبتاً زیاد در مدت کوتاه است که به وقوع سیلاب حجیم و مخرب منجر میگردد. در حال حاضر پخش سیلاب بر آبخوانها یکی از روشهای مناسب برای مهار و استفاده بهینه از سیلاب و تغذیه مصنوعی آبهای زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه خشک بشمار میرود.
تعیین مکانهای مناسب جهت پخش سیلاب از اهمیت بسیاری در میزان موفقیت آن دارد که لازم است شناخت کاملی از عرصه های مستعد رسوبهای کواترنر داشته باشیم .[1] پس باید از کلیه خصوصیات سطحی و عمقی آبرفت اطلاع کامل داشت تا بتوان با هزینه کم، آب را در مناسب ترین مکان، کنترل و در زمین نفوذ داد تا بدین وسیله علاوه بر جلوگیری از خطرات جبران ناپذیر آن، با تغذیه سفرههای زیرزمینی از آب به صورت بهینه و به موقع استفاده نمود. تعیین مکانهای مناسب با استفاده از روش های سنتی و متداول بسیار دشوار بوده و اکثرا باعث بروز خطا می شود. سیستم اطلاعات جغرافیایی به همراه ابزارها و تکنیکهای آن توانایی آن را دارد که با تلفیق لایههای مختلف اطلاعاتی در قالب مدلهای مختلف و در حداقل زمان ممکنه در مکانیابی عرصههای مناسب پخش سیلاب مورد استفاده قرار گیرد.
محدوده مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه به مساحت تقریبی 7560 هکتار در ساحل جنوب خاوری رودخانه آدوری قرار دارد. این محدوده از دامنه ارتفاعات واقع در جنوب منطقه آغاز شده و تا کنار خط راه آهن کرمان- زاهدان واقع در بخشهای شمالی منطقه ادامه می یابد. رودخانه آدوری اصلی ترین زهکش موجود در منطقه می باشد که از ارتفاعات جبال بارز واقع در بخشهای جنوب-جنوب غربی منطقه سرچشمه گرفته و به سمت شمال شرق در جریان می باشد. از نظر زمین شناسی این رودخانه در بلوک لوت و قلمرو کمان ماگمایی ارومیه- بزمان قرار دارد و در مسیر خود از روی واحدهای آذرین دوران سنوزوئیک، واقع در ارتفاعات جنوبی منطقه عبور می نماید و به درون محدوده آبخوان دشت بم نرماشیر منتهی می گردد .[2]
محدوده مورد مطالعه در واقع حوزه آبریز و سیلخیز بالادست شهر بم را تشکیل داده و در قسمت جنوب و جنوب شرقی این شهر واقع شده است. این محدوده شامل نعدادی آبراهه اصلی موازی و انشعابات آنها می باشد که در جهت کلی جنوب به شمال جریان دارند. وجود سیلابهای سالانه و خسارات ناشی از آنها سبب شده است تا به منظور جلوگیری از اینگونه خسارات، چندین سازه - عمدتا بندهای سیلگیر - در مسیر آبراهه ها احداث شود. سازه های مزبور عمدتا به دلیل عدم دقت کافی در طراحی و تخریب توسط سیلاب، عملا فاقد کارایی لازم باشند. در شکل - 1 - موقعیت منطقه و در شکل - 2 - نقشه پایه نشان داده شده است.
مواد و روشها
روش تحلیل سلسله مراتبی1 بر مبنای سه اصل تجزیه، مقایسه دودوئی یا جفتی2، جمع بندی و اولویت بندی گزینه ها استوار می باشد. بر مبنای اصل تجزیه یک مشکل پیچیده با در نظر گرفتن معیارهای مورد نظر به منظور حل مسئله به طور متوالی به زیر شاخه هایی تقسیم شده و به این ترتیب ساختار درخت تصمیم گیری3 شکل می گیرد. در این روش معیارهایی که دارای اهمیت بیشتر می باشند، در ردیف های بالاتر این ساختار شاخه ای قرار می گیرند که خود این معیارهای اصلی به معیارهای فرعی دیگری تقسیم می شوند .[3]
در این بررسی با استفاده از معیارهای زمین شناسی و هیدروژئولوژیکی عرصه های مناسب جهت پخش سیلاب مشخص شده، تا علاوه بر مهار سیلاب، آبخوان آب زیرزمینی منطقه نیز تغذیه گردد. از جمله مهمترین این معیارها میتوان به نوع پادگانه های آبرفتی، نوع آبخوان، نفوذپذیری سطحی، قابلیت انتقال آبخوان، کیفیت آبرفت، کیفیت آب زیرزمینی، شیب توپوگرافی و ضخامت زون غیر اشباع و عمق سنگ کف می باشد.
معیارهای مکانیابی عرصه های پخش سیلاب
ضخامت آبرفت
مطالعات ژئوفیزیکی منطقه در قالب مطالعات ژئوفیزیکی دشت بم - نرماشیر و دشت ریگان به روش الکتریکی در سال 1351 توسط شرکت مهندسان مشاور آبکاو در 33 مقطع با طول حداکثر فرستندههای جریان معادل AB =2000 77 - سونداژ - و 165 - AB=1000 سونداژ - متر در محدودهای به مساحت تقریبی 4000 کیلومتر مربع انجام شده است .[4] بر اساس بررسیهای انجام شده از مجموع سونداژهای انجام شده تعداد 28 سونداژ بر روی 3 پروفیل در محدوده طرح و یا در حواشی آن قرار دارد. براساس نقشه هم ضخامت آبرفت ارائه شده ضخامت آبرفت در محدوده مورد بررسی بین 150 الی 250متر ودر نواحی میانی منطقه ضخامت آبرفت درپهنه نسبتاٌ وسیعی حدود 150 متر می باشد. ضخامت آبرفت به سمت نواحی شمالی-شمال خاوری به تدریج افزایش یافته و به حدود 250 متر می رسد.
تغییرات مقاومت عرضی آبرفت
با توجه به نتایج برداشتهای صحرائی ژئوفیزیک، نقشه مقاومت مخصوص لایه های آبرفتی برای AB=1000 متر تهیه وارائه شده است. در نواحی مشرف به ارتفاعات واقع در بخشهای راسی مخروط افکنه ها تغییرات مقاومت مخصوص لایه های آبرفتی در نواحی جنوبی در حدود 100 اهم متر می باشد که بیانگر دانه درشت بودن بافت لایه های آبرفتی تا عمق 250 متر منطقه می باشد،اندازه تغییرات مقاومت مخصوص به تدریج به سمت پایین دست واقع در بخشهای شمال -شمال خاوری هماهنگ با دوری از محورهای رسوبگذاری به تدریج کاهش یافته و در منتهی الیه منطقه به حدود 25 اهم متر می رسد.
حفاریهای اکتشافی
با توجه به داده های جمع آوری شده به طور کلی در سطح آبخوان حوضه آبریز بم-نرماشیر تعداد 64 حلقه چاه پیزومتری جهت اندازه گیری سطح اب زیرزمینی حفر شده است که در سطح محدوده طرح 4 حلقه چاه مشاهده ای از این چاهها وجود دارد که می توان از نتایج اندازه گیری سطح آب آبخوان در آنها در تحلیل هیدروژ ئولوژیکی منطقه استفاده نمود .[5] براساس اطلاعات موجود تا کنون در محدوده مطالعاتی چاه اکتشافی حفر نشده است. بر اساس لوگ چاههای مشاهده ای آبخوان منطقه از نوع آزاد می باشد.
