بخشی از مقاله
چکیده
پدیده تغییر اقلیم و پیامدهاي ناشی از آن در طی دو دهه اخیر مورد توجه کارشناسان حوزههاي مختلف قرار گرفته است. بنابر اهمیت آگاهی از وضعیت آب و هواي گذشته زمین و بررسی تغییرات آن این پژوهش با هدف معرفی روشهاي ارزیابی دما در ادوار گذشته جهت پی بردن به نحوه عملکرد کره زمین و تغییرات دما صورت پذیرفته است. این روشها شامل شواهد تاریخی، حلقههاي درختان، تغییرات حجم یخها و یخچالهاي قطبی، استفاده از فسیل گردهها و مغزههاي یخی میباشند. در اینجا ابتدا هر یک از این روشها توضیح و سپس با استفاده از روابط همبستگی و ترسیم نقشه هم دما و هم بارش در محیط نرمافزار سیستم اطلاعات جغرافیایی - ArcMap - ، دما و بارش حوضه تالاب گاوخونی در دوره کواترنر مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این پژوهش نشان داد که حوضه تالاب گاوخونی در دوره کواترنري دو برابر عصر حاضر بارش دریافت میکرده است و همچنین دماي آن 7 سانتیگراد کمتر از متوسط دماي فعلی بوده است. این امر نشاندهنده وقوع تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی در این حوزه میباشد. لذا پایش مستمر دما و سایر پارامترهاي اقلیمی و تحلیل پیامدها و عواقب ناشی از این تغییرات در این منطقه امري ضروري به نظر میرسد.
واژههاي کلیدي: گرمایش جهانی، اقلیم، دما، بارش، دوره کواترنري، تالاب گاوخونی
-1 مقدمه
در ادوار گذشته گرم شدن هواي کره زمین دغدغه هاي امروزي را در پی نداشت و اینگونه ذهن دانشمندان و محققان را به خود مشغول نکرده بود. انسان به فکر دست یافتن به کُرات دیگر در آن سوي کهکشانها بود، به همین دلیل بیرویه به ساخت انواع وسایل پیشرفته مشغول شد. اما با گذشت زمانی نه چندان زیاد متوجه تغییرات دماي هواي کره زمین و مشکلات پیش آمده براي بشر شد که به دست خود انسانها انجام شده بود. تغییرات دماي هوا در گذشته در حد یک حدس و گمان بود و حالا در مقابل چشمان ما خودنمایی میکند. بر کسی پوشیده نیست مطالعه تغییرات اقلیمی زمین از گذشته تا کنون و درك عملکرد آن میتواند آگاهی انسان را از سازوکار طبیعت بیشتر کرده و براي مقابله با تغییرات اقلیمی در آینده از آمادگی بیشتري برخوردار شویم. مهمترین تبعات تغییر اقلیم افزایش دماي متوسط کرهي زمین، افزایش پدیدههاي آب و هوایی نظیر سیل، طوفان، تگرگ، طوفانهاي حارهاي، امواج گرمایی، افزایش سطح آب دریاها، ذوب شدن یخهاي قطبی، امواج گرمایی و سرماي نابهنگام خواهد بود .[1]
اقلیم سیستم پیچیدهاي است که عمدتاً به دلیل افزایش غلظت گازهاي گلخانهاي نسبت به روند طبیعی در حال تغییر است. تغییر اقلیم به آرامی در حال گسترش به سراسر کره زمین میباشد و تاثیرات آن بر منابع آب کشاورزي و پارامترهاي اقلیمی در مقیاس منطقهاي است. افزایش گازهاي گلخانهاي موجب افزایش دماي کرهي زمین، افزایش سطح آب و دماي اقیانوسها شده که نهایتاً موجب افزایش تبخیر از سطح دریا و به دنبال آن افزایش رطوبت و بارش در سطح جهان خواهد شد .[2] در این تغییرات نقش انسان و فعالیتهاي متنوع او در زمینههاي مختلف بسیار بارز است و روند تغییر مسیري را دنبال میکند که نتایج بعدي آن به طور کامل براي اقلیمشناسان روشن نیست.
از این رو مسئله تغییر اقلیم و تمایل به گرم شدن کره زمین و پیامدهاي اکولوژیکی، اقتصادي، اجتماعی و سیاسی ناشی از آن علاوه بر صاحبان علم، افکار دولتمردان و سیاستمداران را نیز در سرتاسر دنیا به خود جلب کرده است. به طور کلی پیامدهایی نظیر خشکسالیها، سیلابهاي شدید و ناگهانی، امواج دمایی سرد و گرم، از جمله آثار و شواهد ناهنجاريهاي اقلیمی است که کره زمین را با بحرانهاي مختلف مواجه کرده است. بدین ترتیب بدون شناخت و آگاهی از وضعیت اقلیمی گذشته، حال و آینده، مدیران و برنامهریزان قادر به اجراي برنامههاي مختلف نخواهند بود .[3] از آنجایی که گزارشات ناشی از فرآیندهاي اقلیمی در سالهاي اخیر زمین، صرفاً متاثر از دخالتها و فعالیتهاي انسانی در طبیعت بوده است، گزارشهاي مربوط به اقلیم در گذشته براي پیشرفت درك علمی سیستمهاي اقلیمی محلی، منطقهاي و جهانی حائز اهمیت فراوانی میباشد .[4]
کوهستانهاي پوشیده از برف منشأ و تأمینکننده آب رودخانه ها و همچنین آبهاي زیرزمینی هستند لذا هرگونه تغییر اقلیم در آبوهواي این مناطق، نهتنها باعث تغییراتی در چرخه هیدرولوژیک بلکه باعث تغییراتی در رژیم بارش، رطوبت و افزایش مخاطرات اقلیمی و غیره میشود .[5] دما و بارش به عنوان عمدهترین و اساسیترین عناصر تأثیرگذار بر آمایش سرزمین به شدت تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله ارتفاع، عرض جغرافیایی، طول جغرافیایی و دوري و نزدیکی به دریا قرار دارند؛ هرچند در همه عرض ها و طولهاي جغرافیایی ایستگاههاي اقلیمی پراکنده شدهاند، ولی با توجه به تنوع ارتفاعی در ایران، ناهمواريها بیشتر از عرض و طول جغرافیایی بر عناصر اقلیمی همچون دما و بارش اثر میگذارد. بهطور کلی در ایران با افزایش عرض جغرافیایی دما کاهش و بارش افزایش مییابد.معمولاً طول جغرافیایی اثر ناچیزي بر دما یا بارش دارد ولی با توجه به تمرکز ارتفاعات و ورود توده هواهاي بارانزا از غرب کشور با افزایش طول جغرافیایی بارش کمتر و دما بیشتر میگردد. بخش عمدهاي از نامانایی مکانی بارش ایران حاصل تنوع عامل مکانی نظیر موقعیت، ارتفاع و ویژگیهاي توپوگرافی میباشد. چگونگی هر یک از این ویژگیها، قادر است الگوي رفتار مکانی بارش را تعریف کند .[6]
نوسان هاي اقلیمی آنجا از اهمیت بالاتري برخوردار میگردند که بررسی محققین حکایت از آب و هوایی سردتر با شرایط یخچالی در گذشته در مکانهایی دارد که امروزه داراي اقلیمی معتدل یا گرماند، که این خود بررسی و تحقیق بیشتر را در مکان هاي بررسی نشده را طلب میکند. در مورد تغییرات اقلیمی ایران در دورانهاي گذشته بخصوص دوران چهارم نیز دانشمندان زیادي چه در خارج چه در داخل کشور اظهار نظر کردند. معیري و همکاران به بررسی مواریث یخچالی در حوضه صفاشهر استان فارس پرداختند و با استفاده از خط برف مرز دائمی و استفاده از روش رایت و تهیه نقشه هم دما و هم بارش گذشته و مقایسه آن با شرایط حال حاضر به این نتیجه رسیدند که حوضه صفا شهر در پیشینه اقلیمی خود نه تنها دو برابر میزان فعلی بارش دریافت میکرده، بلکه دماي آن نیز 8 سانتیگراد کمتر از متوسط فعلی بوده است .[7]
بازگیر و همکاران به بررسی پالئوکلیماي دشت کرگاه و شواهد مرفیک ناشی از آن پرداختند و با اتکا به روش رایت، نقشههاي هم بارش و هم دماي کنونی منطقه را ترسیم و با ایجاد رابطه خطی میان ارتفاع و دما، و نیز دما و بارش، نقشههاي دما و بارش دوره وورم1 را بازسازي کردند .[8] شریفی و فرحبخش به بررسی آنومالیهاي حرارتی و رطوبتی بین زمان حال و پلیئستوسن و بازسازي شرایط اقلیمی با استفاده از شواهد ژئومورفیک در حوضهي خضرآباد یزد پرداختند و یافتههاي پژوهش نشان میدهد خط برف مرز دایمی با روش رایت و پورتر، در ارتفاع 2100 تا 2200 متر واقع میشده است. با توجه به این خط و افت آهنگ دما به مقدار 0/65 و 0/8 درجه به ازاي هر 100 متر ارتفاع، مقدار تفاوت دماي کنونی با گذشته، به ترتیب معادل 12/92 و 13/4 سانتی گراد محاسبه شد. نتایج نشان داد که مقدار بارش سالانه در زمان گذشته 176/52 میلیمتر نسبت به میانگین امروزي بیشتر بوده است .[9]
قهرودي تالی و همکاران به تخمین برف مرز در آخرین دوره یخچالی در حوضه دالاخانی پرداختند و نتایج حاصله از این پژوهش نشان داد که برف مرز دائمی در آخرین دوره یخچالی 2820 متر بوده است و میانگین دماي حوضه دالاخانی نسبت به زمان حاضر 5/38 سانتی گراد کاهش داشته است .[10] با در نظر گرفتن مسئله تغییر دما در ادوار گذشته، در بخش اول این پژوهش مروري بر روش هاي ارزیابی دما در دوران مختلف شده است و در در بخش بعدي با توجه به اهمیت حوضه آبریز گاوخونی در مسائل جغرافیایی و محیطزیستی این حوضه از منظر تغییرات اقلیمی مورد بررسی قرار گرفته است.
-2 مبانی نظري
با مطالعه مقالات و منابع علمی درمییابیم دماسنج از حدود سالهاي 1592 میلادي توسط گالیله اختراع و به مرور زمان سیر تکاملی خود را طی کرده است. همچنین دماي زمین براي اولین بار در سال 1858، در حدود 160 سال پیش اندازهگیري شد. مسئلهي پرسش برانگیز چگونگی اندازه گیري دما در قرون گذشته میباشد. براي پی بردن به وضعیت اقلیمی زمین در ادوار گذشته میتوان از شواهد تاریخی و طبیعی از جمله آثار تاریخی، حلقههاي درختان، تغییر حجم یخها، تغییر سطح آب دریاها، بررسی فسیل گردهها ، مغزههاي یخی و روش همبستگی استفاده کرد. در ادامه مروري بر هریک از روشهاي ذکر شده صورت گرفته است.
1-2 شواهد تاریخی
براي شناخت بهتر تاریخ سرزمینمان، میبایست آب و هواي دوران کهن و باستانی ایران مورد بررسی و شناخت دقیقتر قرار گیرد. این شناخت براي درك بسیاري از رویدادهاي مهم تاریخی این سرزمین ضروري است. بدون پژوهش ژرف در آب و هواي فلات ایران در دوران کهن و باستان، نمیتوان دلایل بسیاري از رویدادها را شناخت و تجزیه و تحلیل کرد. روشن است که در مناطق نیمه بیابانی جنگ، خونریزي و مهاجرت در دورانهاي خشکسالی پدیدار میشود، به طوري که تحولات آب و هوایی را میتوان از روي تناوب اوج گیري یورشها و مهاجرتها باز شناخت. بیشتر پژوهشگران به این باور رسیدهاند که دگرگونیهاي آب و هوایی از مهمترین عوامل نابودي تمدن درخشان »مایا« در آمریکاي مرکزي بوده است. این واقعه مربوط به هزار سال پیش است. بر پایه برگههاي تاریخی تا نیمه سدهي هشتم میلادي، جمعیت مایا کمابیش سیزده میلیون نفر بوده است. اما ظرف 200 سال، شهرهاي مایا متروك و از آن جمعیت بزرگ چیزي باقی نماند. پژوهشگران به این نتیجه رسیدهاند که در سدهي نهم و دهم میلادي، یعنی اندکی پیش از فروپاشی تمدن مایا دورههایی طولانی از آب و هواي خشک، سه خشکسالی شدید بر منطقه حاکم شده بود .[11] ١ نامی است که به آخرین عصر یخبندان در منطقه آلپ اطلاق میشود.
