مقاله معرفی تالاب فریدونکنار به عنوان تالاب بین المللی و منطقه مهم زیستگاه درنای سیبری

بخشی از مقاله

معرفی تالاب فریدونکنار به عنوان تالاب بین المللی و منطقه مهم زیستگاه درناي سیبري

چکیده

تالاب فریدونکنار با توجه به نقشی که در حیات اجتماعی، اقتصادي و فرهنگی و سیاسی ایفا میکند، یکی از تالاب هاي با اهمیت بین المللی معرفی شده است و مورد حمایت میباشد. این تالاب با مساحت 5427 هکتار و با موقعیت جغرافیایی 52 26 25- 36 طول شرقی و 38 36 – 42 36 عرض شمالی واقع شده و از سمت شمال به شهر فریدونکنار، از شرق به جاده سرخرود- آمل و از جنوب به جاده موسوم به جاده گاز و از غرب به جاده اجاکسر محدود میگردد. تالاب فریدونکنار علاوه بر حائز بودن ارزش ویژه ي بین المللی، واجد ارزش هاي متعددي در رابطه با جذب گردشگران داخلی و خارجی میباشد و همچنین از جنبه هاي بیولوژیکی، زیبا شناختی، علمی و اجتماعی اهمیت بسزایی داشته و میتواند مورد بررسی قرار گیرد. تالاب فریدونکنار محل امن بسیار مناسبی براي بسیاري از جانوران نظیر ماهیان، پرندگان، دوزیستان، خزندگان و پستانداران بوده، به طوري که بسیاري از پرندگان مهاجر جهت اسکان، تهیه غذا و در نهایت فراهم کردن یک پناهگاه مناسب جهت زمستان گذرانی یک تا شش ماه از زندگی خود را در آن میگذرانند. تالاب فریدونکنار از لحاظ تنوع ماهیان نیز بسیار غنی میباشد، بطوریکه 10گونه ماهی متعلق به 3 خانواده در آن شناسایی شده است که شاخص ترین خانواده Cyprinidae میباشد. از جمله ماهیان با ارزش این تالاب می توان به شاه کولی، سیاه ماهی، کپور معمولی، گامبوزیا، کاراس، سیاه کولی و ... اشاره نمود. لازم به ذکر است که تالاب فریدونکنار یکی از ذخیره گاههاي لاي ماهی(Tinca Tinca)علاوه بر جوامع ماهیان، میباشد که در نوع خود بی نظیر است. علاوه بر جوامع ماهیان، میتوان از پستاندارانی چون راسو، شنگ، شغال نام برد که در کنار گونه هاي خزنده و دوزیست جوامع جانوري تالاب فریدونکنار را کامل میکنند.

کلمات کلیدي: تالاب، فریدونکنار، درناي سیبري

.1 مقدمه

واژه تالاب هنوز در نزد افکار عمومی جایگاه علمی، مناسب و تعریف شناخته شده و مشخصی ندارد. بسیاري از مردم تالاب، باتلاق یا مرداب را مناطقی دور از دسترس میدانند که محل تکثیر انواع حشرات و بسیاري از ناقلهاي بیماري است. بدین ترتیب باتلاقها یا مردابها نقاط مرموزي هستند که علاوه بر محل زندگی حیوانات وحشی از جمله گرازها، ممکن است انسان را به بیماريهایی همچون مالاریا مبتلا کنند . با وجود همه تعاریف و دیدگاهها اولین تعریف علمی تالاب توسط کنوانسیون رامسر (1351) ارائه شد. بر اساس این تعریف، تالاب شامل مناطق مردابی، آب مانده، نمزارهاي سیاه و باتلاقی، برکههاي مصنوعی یا طبیعی که به طور دایم یا موقت داراي آب ساکن یا روان، شیرین یا شور یا نیمهشور هستند و یا مناطقی از سواحل دریا که هنگام جذر ارتفاع آب در آنها بیشتر از 6 متر نباشد، است.(فاضلی ،.(1382 امروزه تالابها تنها 6

درصد سطح کره زمین را در اختیار دارند، حال آنکه اعتقاد بر این است تا سال 1900 این میزان به بیش از دو برابر درصد فوق می رسیده است(همتائی ،1388در). واقع تالابها را می توان از جمله نظامهاي حیات بخشی به حساب آورد که مطلقاً جایگزین ندارند. تالابها مفید ترین و در عین حال بد بیارترین اکوسیستم اکوسیستم هاي طبیعت به شمار می روند (مجنونیان ،.(1377

استان مازندران با بیش از دویست و سی هزار هکتار اراضی شالیزاري بیشترین وسعت و سطح را در کشور به خود اختصاص داده این ویژگی از یک سو و همچنین موقعیت قرار گرفتن استان در مسیر مهاجرت پرندگان و برخورداري از اقلیم معتدل و مرطوب ناحیه خزري و نزولات جوي ، بویژه در طول فصول پائیز و زمستان گذرانی شان باشد. تالاب بزرگی در جنوب شرقی شهر فریدونکنار در این استان قرار دارد که با گرد هم آمدن مجموعه متنوعی از گیاهان و جانوران آبزي، به یکی از غنی ترین اکوسیستم هاي تالابی شمال کشور تبدیل شده است. در اهمیت این تالاب همین بس که نادرترین موجود زنده ایران، زمستان ها را در این تالاب میگذراند. این درناي سیبري که آخرین بازمانده نسل خود در فریدونکنار است، مدام میان ایران و روسیه در حرکت است. البته به جز این درنا، پرندگان دیگري مثل انواع غاز، مرغابی، قو، باکلان، پرلا، کشیم و حواصیل گرفته تا پلیکان، قرهغاز، شاهین، عقاب دریایی و عقاب شاهی هم در این تالاب زندگی میکنند. در اطراف تالاب درختان شمشاد، بید، داغداغان و زبان گنجشک را میتوان مشاهده کرد.( اشرفی پور و همکاران ،(1388

. 2 تئوري و پیشینه تحقیق

احمد ترسلی و همکاران در سال 1387 مقاله اي با عنوان ارزیابی مقدماتی اکولوژیکی و اقتصادي -اجتماعی تالاب بین المللی فریدونکنار ارائه نمودند. همچنین لیلا طاهري آزاد و همکاران مطالعه اي در خصوص بررسی و سنجش آلودگیهاي نفتی در آبهاي تالاب فریدونکنار انجام داده اند . بدلیل اهمیت تالاب فریدونکنار به عنوان یک محیط طبیعی ارزشمند وکمبود اطلاعات سبب انجام این تحقیق گردید.

.3 مواد و روشها

تحقیق و بررسی سیماي طبیعی تالاب فریدونکنار ،جمع آوري اطلاعات کتابخانه اي ،عملیات صحرایی و کارهاي میدانی ،مقالات موجود و اطلاعات از ارگانهاي همچون سازمان حفاظت محیط زیست صورت گرفته است .

تالاب فریدونکنار

یک تالاب مصنوعی با آب شیرین و عمق کم می باشد که حدود 1000 هکتار مساحت دارد . این تالاب در استان مازندران واقع شده و 20 متر زیر سطح آبهاي آزاد است . این منطقه شامل زمینهاي کشاورزي است که در فصل بهار و تابستان در آن کشت برنج صورت می گیرد . پس از برداشت محصول زمینها غرقاب شده به عنوان پناهگاه حیات وحش از طرف مردم مدیریت می شود ( اسکات، . (1995

موقعیت منطقه

منطقه تیراندازي ممنوع فریدونکنار، ازباران و سرخرود با وسعت 5427 هکتار در سال 2001 در اطراف چهار دامگاه ایجاد شده است (فاضلی ،(1389 و با موقعیت جغرافیایی 36َ26 – 52َ52 طول شرقی َ42و – 36َ36 38 عرض شمالی واقع گردیده و از سمت شمال به شهر فریدونکنار، از شرق به جاه سرخرود به آمل و از جنوب به جاده موسوم به جاده گاز و از غرب به جاده اجاکسر محدود می گردد. همچنین در محدوده شهرهاي بابلسر – محمودآباد و آمل قرار می گیرد. در این محدوده مناطق متفاوتی از لحاظ تقسیم بندي هاي حفاظت محیط زیست وجود دارد که می توان آن ها را بر اساس نقشه ( نقشه موقعیت منطقه تیر اندازي ممنوع ) این گونه تقسیم بندي نمود.

الف ) پناهگاه حیات وحش فریدونکنار

È ) قرق هاي اختصاصی ( دامگاههاي موجود در منطقه )

Ì ) اراضی غرقابی زراعی پیرامون دامگاهها

پناهگاه حیات وحش فریدونکنار

پناهگاه حیات وحـش فریدونکـنار با موقعیت جغرافیاییَ52  37 طول شرقی َ36و 40 عرض شمالی در جنوب شرقی شهر فریدونکنار و ضلع غربی شهرك ساحلی خزرشهر واقع گردیده است.
پناهگاه حیات وحش فریدونکنار با مساحت 90 هکتار و به استناد روزنامه رسمی شماره 441-2745 مورخه 53/11/14 و بر اساس مصوبه شماره 10 مورخ 52/9/20 شورایعالی حفاظت محیط زیست و با توجه به بند ب ماده 3 قانون شکار وصید، موضوع محدودیت ها و ممنوعیت هاي مکانی، بند الف ماده قانون حفاظت و بهسازي محیط زیست به عنوان منطقه حفاظت شده تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت اما به دلیل اهمیت زیاد در جلب پرندگان مهاجر آبزي و کنار آبزي در تاریخ 54/5/21 به پناهگاه حیات وحش تبدیل گردید ( اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران).

این منطقه با وجود وسعت کم و به دلیل داشتن شرایط خاص اقلیمی داراي تنوع گونه اي می باشد به نحوي که حدود 50 گونه پرنده در آن مشاهده و شناسایی شده اند. پناهگاه حیات وحش فریدونکنار در واقع آببندانی است که با اصطلاح لپو از آن یاد می شود. این منطقه قبل و بعد از پیروزي انقلاب اسلامی از تجاوز و تخریب مصون نبوده و بخش اعظمی از آن ( حدود نیمی از وسعت آن ) تغییر کاربري پیدا کرده و به زمین هاي کشاورزي و شهرك ویلایی تبدیل شده است. این منطقه در گذشته اي نه چندان دور زیستگاه و محل زادآوري پرندگانی چون چنگر نوك سرخ، پرستوي دریایی و انواع یلوه بود. ( اشرفی پور و همکاران ،.(1388

قرق هاي اختصاصی ( دامگاهها )

دامگاههاي منطقه بصورت مناطق دشتی، با شیب بسیار کم بوده که به کشت برنج اختصاص یافته اند. این اراضی پس از برداشت برنج در ابتداي فصل پاییز همزمان با مهاجرت پرندگان به منطقه در اثر بارندگی هاي پاییزي و بالا بودن آبهاي زیر زمینی بصورت غرقابی در می آیند و با توجه به وجود بقایاي شالی ( برنج ) و همچنین کرم و لارو حشرات به عنوان زیستگاه و محل تغذیه و زمستان گذرانی تعداد زیادي از پرندگان مهاجر آبزي و کنار آبزي محسوب می گردند. ( اشرفی پور و همکاران ،.(1388

اطراف دامگاهها بوسیله حصار و پرچین و درختان بلند احاطه شده و دامگاه را به شکل یک محیط بسته در آورده و کمک بیشتري به منظور ایجاد سکوت و آرامش براي پرندگان می نمایند. در نگرش کلی، دامگاههاي منطقه تالابهاي مصنوعی انسان ساخت با آب شیرین و عمق کم می باشند که به منظور صید پرندگان از طرف مردم خفاظت شده و به دامگاه معروف می باشند. در منطقه چهار دامگاه به شرح ذیل وجود دارد.(فاضلی ،(1389 -1دامگاه فریدونکنار -2دامگاه ازباران -3دامگاه سرخرود شرقی -4دامگاه سرخرود غربی

دامگاه فریدونکنار

بصورت اراضی کم ارتفاع حاشیه دریاي خزر در فاصله 2-3 کیلومتري جنوب شهر فریدونکنار و با موقعیت جغرافیاییَ32 52 طول شرقیَ36 40 عرض شمالی قرار گرفته است. دامگاه زیستگاه اصلی زمستان گذرانی جمعیت غربی درناي

سیبري در ایران می باشد. این دامگاه با شکلی پیچیده و قطعه قطعه از سمت شمالی به شهر فریدونکنار و از قسمت جنوبی به جاده شوسه اي موسوم به ( خط گاز ) محدود می شود و دو رودخانه اصلی از شرق و غرب ( هکردکل و سوته کل ) محدوده دامگاه را مشخص می کنند.

دامگاه ازباران

دامگاه ازباران در شش کیلومتري جنوب غربی شهر فریدونکنار قرار گرفته و دریاي خزر در چهار کیلومتري آن واقع شده و داراي مختصات جغرافیایی َ52 30طول شرقی و َ36 39 عرض شمالی می باشد و ارتفاع متوسط آن از سطح دریاي آزاد -15 متر است این دامگاه داراي شکل گرد و بسته اي است و عمدتا مورد استفاده اهالی روستاي ازباران قرار می گیرد. این منطقه با توجه به شرایط خاص و مدیریت آبگیري و حفاظت از مناطق حائز اهمیت و در پذیرش درناها در ابتداي مهاجرت به منطقه و همچنین پایان دوره و بازگشت، از نقش قابل توجهی برخوردار است.
دامگاه سرخرود

دامگاههاي سرخرود در 16 کیلومتري شمال شرقی محمودآباد در کنار جاده آسفالته فریدونکنار – محمودآباد و در ارتفاع -23 متر از سطح دریا قرار گرفته است. دامگاه سرخرود شرقی با قدمت چندین دهه در جنوب شرقی روستا قرار گرفته است و به دلیل نزدیکی بیش از حد به سکونتگاههاي روستایی به نظر از اهمیت چندانی به عنوان زیستگاه درناها نداشته لیکن بر اساس گزارش، یکی از درناها حدود یک ماه از دوره زمستان گذرانی خود را در سال 82 در این منطقه سپري نموده بود. دامگاه سرخرود غربی نیز در جنوب غربی روستا و با فاصله حدود 2-3 کیلومتري از آن، تنها چند سال از ایجاد آن می گذرد، این مناطق نیز عمدتا مورد استفاده اهالی سرخرود قرار می گیرند.

زمین شناسی

منطقه مورد مطالعه در ناحیه شمال البرز واقع شده است. تا قبل از دوران سوم زمین شناسی، فعالیت هاي زمین ساختی در این منطقه به حرکات خشکی زایی محدود می شد. اولین مرحله چین خوردگی فاز میانی جنبش کوه زایی آلپ بعد از پالئوسن تحتاتی به وقوع پیوست و با احتمال زیاد، بوجود آمدن گسل شمالی البرز بطول حدود 400 کیلومتر سبب بالا آمدن بیشتر سلسله جبال البرز گردیده و در نهایت حوزه پاراتیس را از حوزه تتیس ایران مرکزي جدا نموده به طوري که رسوبات نئوژن خزر تنها در شمال این گسل گسترش یافتند. محدوده مطالعاتی ( منطقه فریدونکنار ) بین دو گسل البرز و گسل خزر واقع شده است و از نظر زمین شناسی جزء آبرفت هاي جوان، تراس ها و مخروط افکنه هاي جوان است( اشرفی پور و همکاران ،.(1388

خاکشناسی

خاك این منطقه در طبقه بندي خاکها به روش فائو جزء خاکهاي رسی و عمیق توام با اثرات آب زیر زمینی در اراضی طشتکی، خاکهاي عمیق با بافت متوسط تا سنگین و بعضا توام با سنگریزه در حاشیه بستر رودخانه ها می باشد که محدودیت اصلی این خاکها نا مناسب بودن وضعیت زهکشی و بالا بودن سفره آب زیر زمینی است و در بعضی قسمت ها داراي خطر سیل گیري می باشد. این خاکها داراي استعداد متوسط تا نسبتا خوب براي برنج کاري و استعداد متوسط براي باغات و مرکبات هستند. از جمله عملیات عمرانی و اصلاحی مورد لزوم در این خاکها احداث سیستم زهکشی، اصلاح بافت خاك و جلوگیري از سیل گیري می باشد ( اشرفی پور و همکاران ،.(1388

هیدرولوژي

بر اساس بررسی هاي به عمل آمده، منطقه در حوزه آبخیز هراز واقع گردیده و شاخه هاي غرعی هراز به نام کاري رود آبراهه هاي این منطقه را مشروب می سازد. در دامگاه فریدونکنار رودخانه “ سوت ) “ کتکش یا سوته کل ) در غرب و