بخشی از مقاله
چکیده
فضاهای آموزشی یکی از حوزه های معماری هستند و نقش عمده ای را در ارتقا سطح دانش و فرهنگ یک جامعه ایفا می کنند. درآموزش اسلامی توجه به علم در اولویت قرار دارد واز آن به عنوان وسیله و ابزاری برای رسیدن به قرب الهی یاد میشود. بین فضا و آموزش رابطه ای دو سویه و تاثیر گذار وجود دارد. سنت آموزش اسلامی، نظام استاد شاگردی، اخلاق و محوریت مسجد مؤلفه هایی هستند که در گذشته وجود داشته و امروزه جای خالی آن حس میشود. هر کدام از این مؤلفه ها قابلیت هایی در فضاهای آموزشی ایجاد می کند که می تواند باعث رشد ادراک و رفتارهای دانش جویان درجهت کمال انسانی شود.
در گذشته طراحی فضای آموزشی برای ارائه با در نظر گرفتن مؤلفه های جامعه اسلامی صورت میگرفت، اما در طراحی مدارس امروزی با پیروی از الگوی دیگر کشورها، در واقع ضرورت های اجتماعی موجود به فراموشی سپرده شده است . با توجه به اختلاف موجود مابین مدارس معاصر و مدارس گذشته و تحولات نظام آموزشی این سوال مطرح است که چه عواملی موجب تغییر در فضاهای یادگیری در اسلام شده است؟ به عبارتی دیگر تحول عناصر فضایی مراکز آموزشی حاصل چه پروسه و روندی میباشد؟ در نهایت با بررسی تحلیلی تاریخی به روند تغییر کالبدی مدارس و محیطهای آموزشی دست مییابیم. اینکه چه عواملی موجب شد تا مسجد و مدرسه از هم جدا شوند و مدارس به چه دلیل شکل گرفته و توسعه یافتند.
-1 مقدمه:
آموزش درساده ترین شکل خود عبارتست از هماهنگ کردن انسان با ضروریات زندگی و نیازمندیهای محیط خود . از آنجا که اسلام در جامعه اسلامی به عنوان نظامی جهت دهنده به تمامی مظاهر زندگی محسوب میشود، توجه به معارف اسلامی و دریافت تعالیم آن نیز برای کلیه مومنین ضروری است . بنابراین اندیشه آموزش در اسلام برای دعوت و رساندن پیام بر امور دیگر مقدم شده است. - شاطریان، - 65 :1387 ضروریات تمدن جدید ایجاب میکند که افراد در آغاز سنین نوجوانی خویش، با جدا شدن از محیط خانواده و زندگی، شانزده تا هیجده سال و در بعضی موارد باز هم بیشتر در یک سیستم خاص آموزشی تحت تعلیم قرار بگیرند تا بتوانند مهارتهای فنی لازم را کسب کنند و مشاغل مورد نیاز برای ادامهی حیات این تمدن را بر عهده بگیرند . نظام آموزشی غربی ناشی از جدایی علم و دین است و ، برای اصلاح آن باید مبانی علوم را بار دیگر بر حقیقت عالم یعنی معتقدات دینی بنا کرد. این مفهوم اصلی وحدت حوزه و دانشگاه است.
شیوه های آموزش وپرورش های تا حدود زیادی متأثر از بینش دست اندرکاران آموزش به منابع معرفت و دید ایشان نسبت به منابع دانش است. این بینش در توجیه شیوه ی آموزشی که جهت خاص آن را مشخص می کند تأثیر آشکار دارد. - غنیمه، :1372 - 191 از آنجا که در اسلام هیچ گاه علم - یا معرفت - از امر قدسی منفکّ نبوده و اسلام در امر قدسی ، به خصوص در جنبه های ذاتی آن ، هاله ای از جمال الهی را می بیند ، روند تعلیم و تربیت اسلامی همواره در محیطی آکنده از زیبایی تحقق یافته است. در فرهنگ اسلامی همراه تلاش شده تا جوی ایجاد شود که در آن خصلت قدسی معرفت و ماهیت دینی تمام فعالیت های دینی مرتبط با تعلیم و تربیت در بافتی سنتی ، تایید شود نه این که مورد ردّ و انکار قرار گیرد. - نصر، - 216 :1386
شبلی آموزش در مکاتب، کاخها، کتابفروشی ها، خانههای دانشمندان، تالارهای ادبی، بیایانها - بادیهها - ، و مساجد را از جمله جایگاه های آموزش پیش از بنیاد مدارس میداند. فضاهای یادگیری اسلامی در سیر تاریخی خود به چهار مرحله تقسیم بندی شده اند. دانشگاه های عمومی که در فعالیت آموزشی مشابه مساجد بودند ، آکادمی ها که از جمله نتایج پیوند فرهنگ اسلامی با فرهنگ ها و تمدن های غیراسلامی بوده است همانند بیت الحکمه و دارالعلم ، مدارس که بر پایه ی تخصصی علمی به وجود آمده و بالاترین و عالی ترین مرحله ای است که آموزش اسلامی از نظر تحول و ترقی وسیر به سوی کمال بدان نائل گردیده است.
-2 آموزش اسلامی قرآن به عنوان کتاب آسمانی که برای راهنمایی و سعادت بشر آمده و خود حاوی علوم مختلف است ، در بخش های مختلف به تناسب موضوع علم را مطرح نموده است. واژه علم با تمام مفرداتش، همچنین وسایل تحصیل علم و معرفت؛ مانند قلوب، عقول، تعقل، تدبر، خرد، و… در قرآن کریم جایگاه ویژه ای دارد. اولین آیاتی که بر رسول خدا - ص - نازل شد در باب علم، خواندن، معرفت و شناخت بوده است: “بخوان به نام پروردگارت که - جهان را - آفرید* همان کس که انسان را از خون بستهای خلق کرد!* بخوان که پروردگارت - از همه - بزرگوارتر است* همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود* و به انسان آن چه را نمیدانست یاد داد! - .”علق - 5-1/ اهمیت علم در اسلام آن قدر والاست که طلب آن را بر هر مسلمانی واجب دانسته است.
پیامبر اکرم می فرماید: »طلب العلم فریضه علی کل مسلم - .« کلینی، 1414ج - 30 : 1 بر اساس این حدیث تحصیل علم یکی از فرایض و واجبات اسلامی است که اختصاصی به طبقه یا صنف یا جنس خاصی ندارد. در کتاب های روایی همیشه یک باب مخصوص تحت عنوان “باب وجوب طلب العلم ” و یا عنوانی نظیر آن عنوان وجود دارد . پیامبر اکرم - ص - پیروانش را به فراگیری علم و دانش تشویق می کرد. کودکان اصحابش را وادار کرد که سواد بیاموزند، برخی از یارانش را فرمان داد زبان سریانی بیاموزند.
در تاریخ مسلمین، به ویژه ایرانیان مسلمان، از قرون سوم و چهارم و پنجم هجری، ما شاهد دانشمندان گرانقدری هستیم که همه تلاش و عمر خود را مصروف جستجوی علوم گوناگون از نقاط مختلف جهان میکرده اند. دامنه جستجوی علمی دانشمندان اسلامی از یونان گرفته تا سایر نقاط جهان را در بر می گرفت. این تجربه بزرگ تاریخی شنان داد که می توان هم متدین به دینی مانند اسلام بود و هم دانشمند فرهیخته . برخلاف نظر مرسوم که امروزه لازمه پیشرفت و ترقی را اندیشه لائیک و باور به سکولاریزاسیون می دانند.
-3 مساجد، جایگاه علم و دین
مسجد جایگاه اصلی آموزش و پرورش در اسلام محسوب میشد و بنای مسجد نخستین موضوعی بود که همزمان با بنیاد شهری جدید با دست یافتن بر شهرهای غیراسلامی مورد توجه مسلمانان قرار می گرفت. بنابراین آغاز آموزش در اسلام همراهست با وعظ و ارشاد مسائل دینی و تدارکات روحی و چندان نپایید که مسجد به منزله جایگاه اصلی آموزش و پرورش مسلمانان درآمد و پیامبر اسلام نخستین فردی بود که عرب را برای کسب دانش گرد خود فراهم آورد. - شاطریان ، - 65 : 1387 از آغاز سده ی دوم تا پایان سال سوم هجری را به تقریب می توان درخشان ترین دوره های تعلیمات مسجدی یا به عبارت دیگر عصر فعالیت آموزش دانشگاه های عمومی دانست. - غنیمه، - 58 :1372
اعراب بی سوادی که قران کریم از آنان با تعبیر امیین یاد کرده انوار تابناک اسلام بر آنان پرتو افکند و بتدریج خواندن و نوشتن را فرا گرفتند . مسجد تا پایان سده اول هجری به منزله مکانی برای وعظ و ارشاد و ادای فرائض دینی چون نماز رسیدگی به نیازمندیها و حل و فصل امور قضایی روزمره اعراب باقی ماند، تا اینکه در آغاز قرن دوم هجری تحولی تازه در حیات مسجد پدیدار گشت .این تحول متضمن کوشش و گسترشی بود که در زمینه امور علمی ، تحقیقاتی و آموزشی در ان به وجود آمد. - شاطریان ، - 65 : 1387
یکی از مهم ترین تحولاتی که در زمینه آموزش ایجاد شد،تأسیس مکتب بود. برای تعلیم الفبا و کلام االله در تعدادی از مساجد مکتب برپا می شد. بعضی از مکاتب در خانه مکتب دار و برخی در دکانها تشکیل می شد .علاوه بر این وقتی شروع به تاسیس مدرسه می کردند ، معمولا دربنای مدرسه ، محلی نیز به مکتب تخصیص می دادند تا داوطلبان را برای ورود به مدرسه آماده سازند. شرط ورود به مکتب فقط این بود که کودک از عهده شست و شو و طهارت خود برآید . بنابراین معمولا از 5 تا 6 سالگی طفل را به مکتب می گذاشتند . دوره تحصیل معین و مشخص نبود . هرکس به تناسب توانایی مالی و استعداد ذاتی طفل ، فرزند خود را به مکتب می فرستاد . ولی قاعدتا از سن بلوغ یعنی حدود پانزده سالگی تجاوز نمی کرد.
به معلم مکتبی که در مسجد یا در مدرسه تشکیل می شد معمولا از عایدات اوقاف حقوق داده می شد و مستمندان و یتیمان در آنها رایگان تحصیل می کردند. بعضی از اطفال را گاهی معلم به کارهای خصوصی خویش می گماشت . این جدایی مکتب از مسجد بنظر برخی از محققان نظیرالشیرزی و القرشی به فرمان رسول اکرم راجح است . آموزش کودکان در مسجد روا نیست و باید آن را از دسترس کودکان و دیوانگان دور نگهداشت ، زیرا به درودیوار مسجد بالا می روند و پروایی از ناپاکیها ، ندارند پس برای آموختن آنان دکانهایی در کوچه ها و کناره بازارها در نظر میگرفتند. - شاطریان ،
تعدادی از مساجد بزرگ اسلامی به سبب فعالیت های چشم گیری در زمینه ی آموزش به دانشگاه های عمومی و همگانی تبدیل شدند همانند مسجد نبوی در مدینه که به عنوان نخستین پایگاه علمی یا دارالعلم اسلامی شناخته می شود، مسجدالحرام در مکه ، مسجد جامع بصره، مسجد جامع کوفه که به دلیل انتقال علی بن ابی طالب - ع - به کوفه رشد چشمگیری داشته تا در آغاز دولت عباسی از مراکز مهم حلّ و عقد علوم و معارف اسلامی گردید، مسجد جامع فسطاط - جامع عمرو - ، که در آن زوایایی به منظور تدریس مسائل دینی تبیین بر مذهب شافعی و عقائد اهل سنت اختصاص یافته بود.
