بخشی از مقاله
چکیده
از زمانی که انسان ها به یکجانشینی روی آوردند و شهرها پدیدآمد، عوامل مختلفی درمکان یابی، نظام شهری و سازمان فضایی شهر دخیل بودند که از مهم ترین این عوامل می توان به آب و هوای مناسب، نظام حاکم، ساختاراجتماعی، نیازهای مردم و... اشاره نمود. باگذشت زمان و تغییرحکومت ها، نیازهای مردم و شرایط حاکم، شاهدیم که این ساختار و سازمان شهری دستخوش تغییر و تحوّل بوده است.
در سیر تحول سازمان فضایی شهر تا دوره ی ایلخانی، هر چند خیلی از مفاهیم دینی در تکاملشکل شهر اسلامی دخالت داشته اند امّا در برخی دوره ها به صورت منطقی شاهد افول و انحطاط برخی ارزش ها و اوج گیری برخی ارزش های دیگر هستیم.این روند با حضور غارتگرانه اوّلیّه مغول، در ابتدا دچار ضربه های شدیدی شد. بعدها و با تحوّلاتی که کلیدشان در این دوره نهفته است، شاهد حضور دوباره و پررنگ تر ایدئولوژی و دیدگاه مذهبی هستیم که به عنوان یکوحدت دهنده، تمامی مفاهیم ناب دوره های پیشین را به هم می دوزد.
اکنون که نشانی از شهرهای ایلخانی در دست نیست و به دلایلی چون حوادث طبیعی، ویرانی ها از بین رفته و فقط نام و خاطره ای از آنها باقی مانده است. اهمیّت شناخت ساختار شهر دوره ایلخانی بیش از پیش هویدا می گردد.؛ در این مقاله که با روش تحقیق تفسیری تاریخی انجام شده با بررسی سه پایتخت از این دوره مراغه، تبریز، سلطانیه و پاره ای دیگر از شهرهایی که به نوعی در این برهه پررنگ تر و یا مشخص تر گشته؛ تخت سلیمان، اوجان، ورامین، نائین،سبزوار، شنب غازان، ربع رشیدی؛ با استفاده از متون تاریخی جهت رسیدن به تصویری از شهرهای این دوره و تفاوتهای آن با دوره های ماقبل، پرداخته شده که با توجه به اندک بودن مجال در این مقاله به ارائه نتایج اصلی آن می پردازیم.
.1مقدمه
برخی مفاهیم» کلّی«وجود دارند که اهمیّت و نقش عمده ای در »ساختار شهر « داشته اند. هرچند که در طول قرن ها و عصرها، کارکرد و یا نقش خود را به نوعی تغییر داده اند ولی از نظر مفهوم» کلّی« هم چون گذشته به مسیر خود ادامه داده اند. از جمله ی این کالبدها و مفاهیم، » هسته ی مرکزی« است. مرکز به ویژه در شهرهای ایرانی همیشه حضوری پررنگ و آشکار داشته است. هرچند گاه این »هسته«، شکل قلعه را به خود گزیده وگاه جامه ی »کهندژ« برتن نموده ولی در هرحال به عنوان یک عنصر شکل دهنده به سایر فضاها - در پیرامون خود و به طور کلّی در همه ی شهر - ایفای نقش نموده است.
این هسته دردوران اسلامی، نه تنها تضعیف وکمرنگ نشده بلکه با ظهور اسلام درایدئولوژی ای نو، به تکامل وتعالی دست یافته است. »اسلاموظهور« آن درایران با اینکه انقلاب ها و تحوّلات فراوانی را درتمام زمینه ها اعمّ از معماری و شهرسازی سبب گشت امّا این تحولات، بیش تر از نوع »تغییرجزئی« و یا »تغییر مفهوم«یک ذهنیّت و ایدئولوژی بودند، نه از نوع ریشه کن کردن و یا تغییرات رادیکال و بنیادین.چرا که زندگی و تمّدن ایران، حاصل تلاش و تعالی چند هزار ساله ی این مرز و بوم به راحتی قابل چشم پوشی نبود.
تمام این امور، سبب گشتند که تمدّن و فرهنگ غنی ایرانی با سرچشمه ی ناب اصول و احکام اسلامی گره خورده و حاصل این دو تلفیقی »خاص«شود، از یک ایدئولوژی وتمّدن تکامل یافته. معماری و شهرسازی چگونه از این موج» تفکّرواندیشه« اثر پذیرفت؟ پاسخ این سؤال را شاید بتوان این گونه بررسی نمود که در شهر و شکل آن تحوّلاتی اساسی رخ داد و چهره ی شهر را به نوعی می توان گفت »اسلامی« نمود. هرچند کهرگز سنّت های دیرین زیر پا گذاشته نشد و حتّی خیلی از ساخت ها با تعالی و پشتوانه ی فکری قوی ترحضور یافتند. تا آن جا که بعضی اعتقاد دارند ساختار کلّی بعد از اسلام تا مدّتی مدید از ساختار شهری دوره ی ساسانی استفاده می نمود.
تنها تفاوت به وجود آمده، تغییر رویکرد و ایدئولوژی و ظهور برخی کاربری های جدید - جای گزینی - در ساختار آن بود. این مهم را شاید به بهترین نحو بتوان با یک مثال این گونه بیان کرد که: مرکز به عنوان عضوی جدا نشدنی از شهر و »ستون فقرات « آن، همواره حضوری قوی و پررنگ در سازمان شهری ایران باستان داشته است. پس از ظهور اسلام این »هسته ی مرکزی«نه تنها از بین نرفت، بلکه حتّی حیطه ی نفوذ آن، قوی تر نیز گشت. امّا جنبه های ماهوی تغییراتی یافت که این تغییرات در مسیر »اسلامی« شدن بود. این هسته شاید از لحاظ هندسی در سازمان فضای شهری مانند شهرهای قبل از اسلام »متمایز«و قابل تشخیص نبود. امّا از لحاظ تلفیق و گره خوردگی با دیگر عناصر پیرامونی و »انسجام« بخشیدن به آن ها درعین گم بودن ظاهر گردید و نقشی حیاتی در کالبد شهر را ایفا نمود.
.1 نگاهی به شهرسازی ایران قبل از اسلام
درگذشته های دور شهرهای ایران، برخوردار از نظمی اداری- اجتماعی اند که بر سرزمین های آن گسترده بوده و فضای کالبدی شهر نیز با پایان گرفتن رویدادها و بحران های بزرگ، شکل نخستین خود را باز می یافته زیرا تا آنجا که از مکتوباتِ نجات یافته بر می آید موجب بحران ها، تهاجم و تخریب بوده اند، نه ریشه کنی و دگرگونی نهادی. شهرهای ایران کهن، فضایی هماهنگ شده با همان نظام بوده اند و عناصر و اجزای تشکیل دهنده شهر از رابطه ها و نسبت ها، از فاصله ها و اندازه ها، از مرتبت هایی درجای گزینی و مکان یابی پیروی می کرده اند که رایج روزگار و منعکس کننده ی قرار دادهای اجتماعی حاکم بوده است.
نگاهی به شهرهای ایران که از حدود هزاره ی سوم پیش از میلاد به بعد بنیان نهاده شده اند، همگی حکایت از آن دارند که ایجاد و شکل گرفتن بافت و کالبد شهر و بخش های اساسی و شبکه بندی آن ها همه و همه براساس طرح های از پیش مطالعه شده، به وجود آمده اند. موقعیّت بناهای عمده ی شهری و ارتباطشان با یکدیگر و همچنین فضاهای باز میان آن ها نیز روشنگر این امر است که از جنبه های مختلف، موقعیّت مکانی آن ها بررسی شده و پیوند هر یک با دیگری و مجموعه، مورد نظر بوده است. به این ترتیب شاهد آنیم که به اعتباری بنیان گذاری عمده ی شهرهای پیش از اسلامبراساس، خواست و سرمایه گذاری حکومت و طرّاحی های برنامه ریزی شده و همه جانبه صورت گرفته اند.
قبل از اسلام تقریبا تمامی شهرها به شکل کلات - قلعه و برج و بارو - ساخته و در آنها شدیداً مسئله ی نظام طبقاتی رعایت می شده است. این طبقات اجتماعی پیش تر سه طبقه بوده که بعدها به چهار طبقه تبدیل شده و شامل: ارتش داران، موبدان، استریوشان و صنعت گران بوده است که هر کدام در شهر، جای خود را داشته و نمی توانستند به محله های دیگر بروند. - پیرنیا - 1 :1371 »کهندژ « یا »قهندز « به معنی »ساختمان قدیمی«، قلعه یمهمّ شهر بوده است.
کهندژ گاهی در درون شهر و گاهی اوقات بیرون باروی شهرو معمولاً در کوی ارگیعنی محلّه ی پادشاهی بوده است. محافظ آن جا »ارگ بد « بوده و برای خودش خندق و بارو داشته است - مثل ارگ تهران - . هسته ی مرکزی شهر »شارستان« یا »شهرستان«بوده است و معمولاً از کنار دروازه ی مهم آن بازار شروع می شده و به مرکز شهر می رسیده است. این نمونه را به خوبی در ری باستان مشاهده می کنیم. بیرون شارستان را »پروست« و بعدها »ربض« می گفتند.
.3 شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی در دوران اسلامی
فتح ایران در قرن هفتم میلادی - حدود سال - 650 توسّط مسلمانان که جهان بینی جدیدی مبتنی بر برابری و عدالت را ارائه میدادند، عملاً به وسیله ی قیام شار بیرونی - ربض - علیه شار میانی - شارستان - و دژ حکومتی - کهندژ - همراه میگردد. قیام ربض بر علیه شارستان و کهندژدر واقع قیام بر علیه نظام کاستی است که نزدیک به چهار قرن بر ایرانِ آن روزگاران حکومت کرد. فروپاشی سازمان شهری دولت ساسانی، نیرویی را رها میکند که حدود چهارصد سال تحت قید این سازمان گرفتار آمده بود. جامعه ی ایلی با برگشت به سازمان دودمانی کهن خود و رهایی از قیودی که در عصر دولت ساسانی رخ میدهد، استقلال خود را از جامعه ی به هم پیوسته ی شهری و روستایی اعلام کرده و از این پس سعی بر آن دارد که بر آن ها چیره شود.
شهر دوران اسلامی مفاهیم دیگری را در خود دارد: این شهر چون شار دوران ساسانی »شهر قدرت« نیست، مکانی نیست که بیانگر حکومت مرکزی باشد. در این شهر از زندگی شهر دولتهای یونانی و رومی خبری نیست. شهر دوران اسلامی، چون شهر قرون وسطایی نسبت به منطقه یپیرامونش امتیازات خاصّی را ندارد. چون شهر از قوانین مدوّن جهان بینی اسلامی تبعیّت میکند و در این قوانین امتیازات استثنایی برای مردمان وجود ندارد. رکن اصلی جامعه امّ»ت« یعنی »اجتماعی از مؤمنان« است. - همان - 39-40:
در شهر است که وظایف و آرمان های دولت اسلامی تبلور می یابد بنابراین جامعه ی شهری در دولت اسلامی نقشی به مراتب فراتر از همسانهای خود در دولت های کهن به عهده میگیرد. - همان،ص - 40 بهطور کلی سنّت های شهرسازی اسلامی در ایران تحت نفوذ شهرسازی قبل از اسلام به ویژه دوره ساسانی شکل گرفت ولی جنبه های گوناگون، به خصوص علل مذهبی در بافت شهرها دگرگونی هایی به وجود آورد. شهرهای اسلامی با پیروی از شیوه ی شهرسازی دوره یمتقدّم از یک طرف و نوآوری در ایجاد بناهای مذهبی مانند مساجد، مدارس، مقابر، حسیّنه و تکایا از طرف دیگر توسعه و گسترش یافتند. - کیانی - 2: 1379
در سالهای اوّلیّه ی اسلامی، اجزای سه گانه ی کهندژ، شارستان و ربض شهرهای ساسانی همچنان اجزای اصلی شهرهای ایرانی را تشکیل می دادند. به تدریج توسعه ی شهرنشینی باعث گسترش حومه ی - ربض - شهرها شد. این حومه ها دارای فضاها و نهادهای شهری شده و اهمیّت بیش تری نسبت به شارستان پیدا کردند. بازارها به عنوان ستون فقرات شهر همراه با فضاها و عناصر داخلی و شهری همچون کاروان سراها، گرمابهها، مدارس، قهوهخانهها، آبانبارها و... زیربنای شهر اسلامی را به وجود آوردند. - پیرنیا - 2 :1371 پس از اسلام در توسعه ی شهر ترجیح داده می شد که بناهای جدید را در بیرون شارستان بسازند.
